හොරුන්ගෙත් හොරු තමා, කරදරේ වැටුනු එකාව හොරා කන එක (Money Recovery Scams)

 

SBS Sinhala Radio: 20/8/2024

ඕස්ට්‍රේලියාව තුල මේ වෙද්දී නැවතත් ඉහල යමින් තිබෙන Financial recovery scams මගින් ආරක්ෂා වීමට අප දැනගත යුතු කරුණු සම්බන්ධයෙන් තොරතුරු ගෙන එන SBS සිංහල සේවයේ සාකච්ඡාවට සවන් දෙන්න.

---

වික්ටෝරියා ප්‍රාන්තයේ මෙල්බර්න්හි සයිබර් ආරක්ෂණ විශේෂඥ චම්පික යටගම සමග SBS සිංහල සේවය සිදු කල සාකච්චාව

PayHere Data Breach - RESURFACED!

Background:

After more than a year since the initial breach in April 2022, the PayHere data breach resurfaced on the dark web in July 2023, causing confusion and concern among Social Media users in Sri Lanka.

Key reason for that is the suspicion whether Helakuru app user data also been impacted as it is owned by the same company behind the Internet Payment Gateway (IPG), PayHere.
Helakuru is a very popular unicode keyboard used by more than 10 million Sri Lankans.

Initial Breach (April 2022):

 Nature of Breach (April 2022):

• PayHere, the financial technology arm of Bhasha Lanka, suffered a cyberattack in April 2022, leading to a 36 hour service outage.
• Breach exposed more than 65GB of payment records including over 1.5M unique email addresses. 
• The data also included IP and physical addresses, names, phone numbers, purchase histories and partially obfuscated credit card data (card type, first 6 and last 4 digits plus expiry date).
• The attackers defaced the website and published a note on the landing page.
• The attackers hijacked the SMS gateway and sent messages to some merchants which read as "PayHere is Hacked".
• As per PayHere, no full credit card numbers were compromised, as they do not store complete card details.

 Company Response and Criticism (April 2022 - July 2023):

• 
  Initial Delay in Transparency:
  The company faced criticism from experts like Troy Hunt (creator of Have I Been Pwned service) for delayed communication and lack of transparency in educating clients promptly about the incident.
• Risk of Partial Credit Card Details:
   Hunt emphasized that partial credit card details, if leaked, could still pose risks, highlighting the need for stricter security measures.

 

Company Response and Ongoing Measures (May 2022 - August 2022):

• PayHere published a detailed report, apologized to affected parties, upgraded systems and engaged BugZero bug bounty program to strengthen security measures.
• Sri Lanka CERT confirmed no compromise of full card numbers, and the investigation case was closed by Visa and MasterCard card networks after reviewing the incident report.
  
  
  

 Resurfacing of Data (July 2023):

Dark Web Resurfacing (July 27, 2023, and July 29, 2023):

•   Google One and F-Secure.com highlighted the data breach involving PayHere on the dark web, causing concern among users.
•   PayHere clarified that this was not a new breach but a recirculation of the same data from the April 2022 incident. They assured that new compromise of systems  have not occured since corrective measures were implemented post the 2022 breach.

 Company's Assurance and Continued Security Measures:

• PayHere reassured users of their commitment to security, emphasizing constant coordination with cybersecurity experts to maintain the platform's safety.
• The company acknowledged the need for better transparency, pledging to improve communication and educate clients promptly in the event of any future security incidents.

Are you impacted?

How can you check?

• Enter email address in HaveIbeenPwned service here and check if your details were listed under PayHere breach.
• Go to one.google.com, under "Dark web report", click 'Try Now'. Then click 'Run Scan'.
  
  

Corrective measures if impacted.

• Be cautious of phishing emails or text messages and don't click on suspicious links.
• Implement Multi-Factor-Authentication on your critical accounts where available.
• Use complex and unique  passswords/passphrases and use a reliable password manager to manage them.
• Always update your devices (smart phones, laptops, desktops)

 

References

1. Troy Hunt
News on the website
Twitter commentary

2. PayHere Incident Report

3. IZoological

4. Newscutter.lk

5. Yoshlk.me

 

Episode 78: විනාසයි! Optus නිසා මාත් HACKED. දැන් මොකද කරන්නෙ?

 

Broadcast on 3ZZZ Community Radio on 9th October 2022. Duration: 7 mins

All previous episodes are available at Cyber Wiparama podcast.

Follow the podcast via your favorite podcast app (Apple, Android, Podbean, TuneIn, Spotify etc). Just search for 'Wiparama' to find this podcast.

++ Transcript ++

පසුගිය සැප්තැම්බර් 22දා, Optus ආයතනය දැන ගන්නවා, ඔවුන්ගේ පාරිභෝගික‍යන්ගේ පුද්ගලික විස්තර අන්තර්ගත පද්ධතියක් සයිබර් ප්‍රහාරයකට ලක් වුන බව. ඔවුන් පසු දිනම මේ බව තමන්ගේ පාර්භෝගිකයන්ට දැනුම් දෙනවා.

මිලියන 9.8 ක මිනිසුන්ගේ සම්පූර්ණ නම, උපන් දිනය , දුරකථන අංකය සහ ඊමේල් ලිපිනය මේ සොරාගත් දත්ත  ගබඩාවෙ තියෙනවා. 

 මේ පිරිසෙන් මිලියන 1.2ක උප කුලකයට මීට අමතරව තමන්ගේ දැනට වලංගු අනන්‍යතා විස්තර නැති වුනා. එයට ගමන් බලපත්‍ර, රියදුරු බලපත්‍ර හෝ මෙඩිකෙයා අංක යන ඒවායින් එකක් හෝ කිහිපයක් ඇතුලත්. 

මේ හැක් එක නිසා අනන්‍යතා සොරකමකට වඩාත්ම ගොදුරු වීමට ඉඩ ඇත්තේ මේ අය.  මෙලෙසින් අගතියට පත් අයට ඔවුන්ගේ අනන්‍යතා විස්තර නැති වූ වග සහතික කරමින් ඔප්ටස් ආයතනය දෙවැනි ඊමේල් එක පසුගියදා, සිදුවීමෙන් සති දෙකකට පස්සෙ එවනු ලැබුවා. 

සමහර විට ඔබටත් මේ ඊමේල් එක ලැබෙන්න ඇති. වසර 2017 ඉතා කෙටි කාලයකට පමණක් ඔප්ට්ස් සේවාව භාවිතා කල මටත් එය ලැබුනා.  දැන් අප මේ විස්තර සයිබර් හොරුන් හෙට දවසේ භාවිතා කරමින්, අපගේ අනන්‍යතාව සොරාගෙන ඒ හරහා මුදල් සොරකමේ හෝ වෙනත් අපේ නමින් වංචනික ක්‍රියාවල යෙදෙන එක  වලක්වන්නේ කොහොමද? සමහර විට ඔබ මෙයට නතු නොවුනත්, හෙට දවසේ මෙය ඔබට විය හැකි නිසා ඒ ගැන විමසිලිමත් වීමත් සාධරණයි. 

එනිසා අද සයිබර සටහනෙන් අපි කෙටියෙන් විමසා බලමු මෙලෙසින් අපගේ දත්ත සයිබර් ප්‍රහාරයකට ලක් වුනහොත් අප වහා ගත යුතු ක්‍රියාමාර්ග.

1. BE SCAM AWARE

මූලිකම කාරනේ අපට ලැබෙන ඊමේල්, කෙටි පනිවිඩ සහ දුරකථන ඇමතුම් ගැන අප අතිශය පරෙස්සම් විය යුතුයි.  නොදන්නා ලින්ක් ක්ලික් කිරීමෙන් වලකින්න. ඒ හරහා සයිබර් හොරුන්ට පුලුවන් ඔබව හොර වෙබ් අඩවි වෙත ගෙන ගොස් ඔබේ මුදල් හෝ වෙනත් පුද්ගලික දත්ත හොරා ගන්න. එහෙමත් නැත්නම් වයිරස් ආදී මැල්වෙයා ඔබගේ පරිගනකයේ හෝ දුරකතනයේ ස්ථාපිත කරන්න.  

ඔප්ටස් ආයතනය සඳහන් කරනවා ඔවුන් එවන කිසිම ඊමේල් එකක හෝ කෙටි පනිවිඩයක ලින්ක් එවන්නෙ නැති බව.   පුරුද්දක් විදියට අදාල ආයතනවල නිල වෙබ් අඩවියට කෙලින්ම පිවිසීම හැර ලින්ක් ක්ලික් කිරීම හරහා ඒ වෙත නොයන්න. 

.මේ හැක් කිරීම කල පාර්ශවය ඒ සඳහා ඉතා විශාල කප්පමක් ඔපටස් ආයතනයෙන් ඉල්ලා, පාරිභෝගිකයන් 10000කගෙ විස්තර අන්තර්ජාලයට මුදා හැරියෙ ඔප්ටස් ආයතනය බිය ගන්වන්නට. 

නමුත් කිසිවිටෙක ඔප්ටස් ආයතනය මේ කප්පම ගෙවන්නෙ නෑ. 

අන්තිමෙ වුනේ වෙනත් සයිබර් හොරුන් මේ විස්තර භාවිතා කරමින්, ඒ වින්දිතයන් වෙනත් වංචා හරහා ගොදුරු කර ගැනීමට උත්සාහ කිරීම.

මෙලෙසින්   බොර දියේ මාලු බාන්නට උත්සාහ කල අවුරුදු 19ක කොලුවෙක් නිව් සවුත් වේල්ස් ප්‍රාන්තයකදී පසු ගියද අත් අඩංගුවට ලක් වුනා. ඔහුට තියෙන චෝදනාව කෙටි පනිවිඩ හරහා, පුද්ගලික විස්තර අන්තරජාලයට මුදා හැරුනු පුද්ගලයින්ගෙන් මුදල් ඉල්ලා තර්ජනය කිරීම.

ඒ නිසා ඊමේල්, කෙටි පනිවිඩ සහ දුරකථන හරහා ඔබ වෙත එන සියලු පනිවිඩ ගැන අතිශය පරෙස්සම් වෙන්න.

ScamWatch වෙබ් අඩවියේ ලියාදිංචී වීම හරහා මේ ගැන නිරන්තරයෙන් Scam Alerts ලැබීමත් ඉන් ආරක්ශා වෙන්න හොඳ දැනුවත් කිරීමක් වේවි.

Link 

2. MFA and Good Password Hygiene

දෙවන කාරනේ, ගිනුම් ආරක්ශා කිරීම වෙනුවෙන් කල හැකි තාක්ශනික ක්‍රමවේදයන්. බැංකු හෝ රජයේ ගිනුම් වගේම සමාජ ජාලා ගිනුම් වලටත් මල්ටි ෆැක්ටර් ඔතෙන්ටිකේශන් ක්‍රියාත්මක කරන්න. ඒ කියන්නෙ  පාස්වර්ඩ් එකට අමතරව තවත් සාධකයක් එකතු වීම නිසා සාපේක්ශ්ව වැඩි ආරක්ශාවක් ඔබේ ගිනුමට ලැබීම.

පාස්වර්ඩ් කියන්නෙ මොන තරම් ප්‍රිය නොවූ දෙයක් වුනත්, අකමැත්තෙන් වුනත් කියන්න වෙන්නෙ හැම එකටම එකම පාස්වර්ඩ් එක නොදා වෙනස් සංකීර්ණ පාස්වර්ඩ් භාවිතා කරන්න. මේක කිසි දිනෙක  හරියට කරන්න බෑ පාස්වර්ඩ් මැනේජර් එකක් නැතුව. ඒ නිසා මේ දක්වා කල් දදා හිටියනම අදම පටන් ගන්න පාස්වර්ඩ් මැනේජර් එකක් හරහා ඔබේ පාස්වර්ඩ් ආරක්ශා කර ගන්න.

Refer Cyber.gov.au  step-by-step guidance

3. Use Anti-Virus software on your device

ඔබ භාවිතා කරන පරිගණකයේ ඇන්ටි වයිරස් වැඩසටහනක් තබා ගන්නත්, සියලුම උපාංගවල සෙකියුරිටි අප්ඩේට්ස් කල් නොයවා ඉන්ස්ටෝල් විමට අනුමැතිය දෙන්නත් වග බලා ගන්න. 

4. Secure compromised personal information

මගේ රියදුරු බලපත්‍ර අංකය මෙයට නතු වූ නිසා මම වික්රොඩ්ස් වෙබ් අඩවියට ගොස් අලුත් අංකයක් ඉල්ලා සිටියා. එය ලැබෙන තුරු දැනට භාවිතා වෙන අංකය ෆ්ලෑග් කිරීමකට ලක් කරා. ඒ හරහා වික් රෝඩ්ස් ආයතනයට පුලුවන් එම අංකය භාවිතා කිරීම් සම්බන්ධව විමසිලිමත් වෙන්න.

මෙලෙසින් ඔබටත්, නැති වුනේ පාස්පෝට් අංකයද, මෙඩිකෙයා අංකයද ආදිය මත, ඔබේ ප්‍රාන්තයට අදාලව ගත යුතු ක්‍රියාමාර්ග Optus ආයතනයෙන් එවු ඊමේල් පනිවිඩයේ සඳහන් වෙනවා.

5.  Monitor your credit report

මේ දත්ත හොරකම හරහා සොරුන්ට පුලුවන් අප ලෙසින් පෙනී සීටිමින් ණය, ක්‍රෙඩිට් කාඩ් ආදිය ගන්න. ඒ නිසා වහාම අපගේ ණය වාර්තා (ක්‍රෙඩිට් රිපෝට්ස්) ආරක්ශා කර ගත යුතු වෙනවා.  ඔප්ටස් ආයතනය සඳහන් කරලා තියෙනවා, ඉක්විෆැක්ස් ආයතනය හරහා නොමිලේ වසරකට මෙම ආරක්ශාව ලබා දෙන්න කටයුතු කරන වග. ඒ සම්බන්ධව ඔවුන්ගෙන් ඊමේල් ලඟදිම ලැබේවි. 

අපට සාමාන්‍යයෙන් මාස තුනකට වරක් අපේ ක්‍රෙඩිට් රිපෝට්ස් නොමිළේ ගන්න පුලුවන්. හැකිනම් ණය වාර්තා ලබා දීම සම්බන්ධ ආයතන තුනෙන්ම ඔබ සම්බන්ධ ඔබගේ වාර්තා ලබා ගන්න. 

6. Apply a temporary ban on your credit.

ඊට අමතරව තාවකාලිකව ක්‍රෙඩිට් බෑන් එකක් යෙදවීම හරහා අනවසරයෙන් අප නමින් වෙනත් කෙනෙක් මූල්යමය කටයුත්තක යෙදීම වැලැක්විය හැකියි. මෙයද නොමිළේ ලබා ගත හැකි සේවාවක් නිසා ඔබට මා මතක් කරනවා හැකි ඉක්මනින් මේ ආරක්ශන ක්‍රමවේදය ක්‍රියාත්මක කරන්න කියලා.

මා දන්නවා මෙතන බොහෝ විස්තර කියවුනා. ඔබට සමහර විට මේ ආරක්ශන ක්‍රමවේද සම්බන්ධව වැඩි විස්තර අවශ්‍ය ඇති.

ඒ වෙනුවෙන් ඔබට සියලු විස්තර idcare.org web වෙබ් අඩවියෙන් ලබා ගන්න පුලුවන්.  නැවතත් සඳහන් කරන්නම් වෙබ් ලිපිනය. IDCARE.org.

අප කෙතරම් පරෙස්සමෙන් වාහනය පැදවූවත්, මාර්ගයේ අපේ වරදක් නැතිව අනතුරු වෙන්න පුලුවන්. නමුත් ඉන් අදහස් වෙන්නෙ නෑ අප පරෙස්සමෙන් නොයා යුතුයි කියා. මේත් එවැනි අවස්ථාවක්.

ඒ නිසා, ඔක්තෝම්බර් සයිබර් ආරක්ශාව සම්බන්ධ දැනුවත් කිරීමේ මාසෙදි, මා ඔබට මතක් කරන්නේ ඔබගේ දත්ත අද නොවේ නම් හෙට මෙලෙසින් අනතුරට භාජනය වෙන්න ලොකු ඉඩක් තියෙනවා.

ඉන් වෙන හානිය අඩු කරගත හැක්කේ ඒ සමබන්ධව දැනුමින් සන්නද්ධව, සබුද්ධිකව ගන්නා ක්‍රියාමාර්ග හරහාම පමණයි.

කල් නොදමමු. අදම ක්‍රියාත්මක වෙමු. සයිබර් අපරාධකරුවන්ට නතු නොවෙමු. 

Episode 77: පිස්සුවෙන් වගේ හෑශ්ටැග් ගහන්නට පෙර, මෙය අහන්න.

Broadcast on 3zzz on 1st May 2022

Read time: 5 minutes.




මේ දවස්වල ලංකාවේ පවතින උද්ඝෝශනය ගෝල්ෆේස් හි, හෝ වෙනත් වීදිවල ජන ඒකරාශි වීමක් පමණක් කියලා කෙනෙකුට පෙනුනත්, ඇත්තටම එය සක්‍රියව ක්‍රියාත්මක වෙන්නෙ සයිබර් අවකාශෙ කියලා කිව්වොත් එය අතිශයෝක්තියක් නොවේ.

 ඒකට හේතුව මේ අරගලයේ නියුතුව ඉන්න පිරිසෙන් ඉතා වැඩි පිරිසකට ස්මාට් දුරකථන සහ සමාජ ජාලා භාවිතය ගැනත්, ඒ හරහා කල හැකි බලපෑම් ගැන තියෙන සබුද්ධික බව. ඒ නිසාම දෝ පසුගිය සති කිහිපය පුරාවට අපේ සමාජ ජාලා පිටු පිරී ගියේ ලංකාවේ දේශපාලනික තත්ත්වය ගැන පල වෙන පෝස්ටු සහ කමෙන්ට්වලින්.

ඔය අතරෙ නිතර ඇහුන සහ දැක්ක සංකල්පයක් තමා හෑශ්ටැග් කියන්නෙ. එය ලාංකික බොහෝ දෙනාට අලුත් අත්දැකීමක් වුන නිසාද කොහෙද, එහි ක්‍රියාකාරිත්වය ගැන වැටහීමකින් තොරව, උන්මාදයකින් මෙන් ඒවා භාවිතා කරනවා අපි දුටුවා; තාමත් දකිනවා. ඒ නිසා අද සයිබර් සටහනෙන් අපි කතා කරමු හෑශ්ටැග් හරි විදියට භාවිතා කරන හැටි කෙටියෙන්.

මොකක්ද මේ හෑශ්ටැග් කියන්නෙ?

 කීබෝඩ් එකේ හෑශ් එහෙම නැත්නම් පවුන්ඩ් කියන සංකේතය ලියලා ඒකත් එක්ක වචනයක් හෝ එක දිගට ලියන වාක්ය කොටස, clickable ටැග් එකක් බවට පත් වෙනවා. ඒ කියන්නෙ ඒ වචනය හෝ වාක්ය කොටස click කලොත් එම හෑශ්ටැග් එකම තියෙන, ඒ සමාජජාලය තුල තියෙන ඕනෙම පෝස්ටුවක් එක්ක එය ගොනු ගත වෙනවා. ඒ කියන්නෙ ඔබ හෑශ්ටැග් එකක් එක්ක යමක් පල කලහොත් ඔබේ සටහන වැඩි පිරිසකට සොයා ගැනීම පහසු වෙනවා. උදාහරණයක් විදියට, ලංකාවේ සංචාරය කරන්න බලාපොරොත්තු වෙන විදේශිකයෙක්, #visitsrilanka හෝ #srilankatravelවගේ ටැග් එකක් සර්ච් කලොත්, ලංකාවේ සංචාරකයන්ට අදාල රූප, පුවත්, වීඩියෝ ආදිය ඔක්කොම එක තැනකට ඇවිත් පෙන්වනවා.

 සරල උපමාවකින් කිව්වොත් හෑශ්ටැග් එකක් කියන්නෙ ඩිජිටල් නූලකින් සයිබර් අවකාශෙ ඒ ටැග් එක තියෙන සියලුම පෝස්ට්, රූප ආදිය එකට ගැට ගහනවා වගේ වැඩක්. මෙයට කියන්නෙ content categorization කියලා.  එහෙම එක හෑශ්ටැග් එකකට අදාල සියලුම දේ එකම තැනකට ගොනු වුනාම ඒකට කියනවා Hashtag feed එකක් කියලා.

 

 මේ නිසා හෑශ්ටැග් කියන සංකල්පෙ, එහි වැඩි පිරිසකට ලඟා වීමට තියෙන ශක්යතාවය නිසා  digital marketing වල  ඉතා ජනප්‍රිය අංගයක්. මෙය වැඩිපුරම භාවිතා වෙන්නෙ ට්විටර් සමාජ ජාලෙ. ඇත්තෙන්ම හෑශ්ටැග් කියන තාක්ශණයෙ උපත සිදුවෙන්නෙත් ට්විටර් වල. පසුව එය අනෙක් සමාජ ජාලා වලට පැතිරුනා.පර්යේශන වලින් හොයා ගෙන තියෙනවා, හරියට හෑශ්ටැග් භාවිතා කලොත්, ඉන්ස්ටග්‍රම් සමාජමාද්යයේ  පෝස්ටුවක්, හෑශ්ටැග් නැති පෝස්ටුවකට වඩා 12% අමතර ක්‍රියාකාරිත්වයක් ලබනවා කියලා.. ඒ අතර ඉතා විශාල පිරිසක් ඒ හෑශ්ටැග් එකම භාවිතා කලොත්, එය බොහෝ දෙනෙක් දකින trending hashtag එකක් බවට පත් වෙනවා.

ඒ නිසා පුලුවන් හැමෝම, හැම තැනකම තමන්ගෙ හෑශ්ටැග් එක අලවා ගෙන ගියා නම් එය විශාල පිරිසක් අතරට යවන්න පුලුවන් කියලා මේ ගැන සක්‍රිය බොහෝ දෙනා සිතා සිටින බවක් පේනවා. නමුත් සත්යය් එය නොවේ. හෑශ්ටැග් කියන දේ හරි අවබෝධයෙන් තමා පාවිච්චි කරන්න ඕනෙ.

එකම හෑශ්ටැග් එක හැම තැනම කමෙන්ට් විදියට copy paste කරන අය ඔබ දැක ඇති. සමහර අය එකම හෑශ්ටැග් එක විස්ස, තිහ එකම පෝස්ට් එකේ ඇතුලත් කරලා අනෙක් අයටත් එය අලුත් පෝස්ට් විදියට copy/paste කොට එය ප්‍රචාරය කරන්න ඉල්ලා සිටිනවා. 

සමාජ මාධ්ය වල මේ වගේ ක්‍රියාකාරකම් හඳුනා ගන්නේ spamming විදියට. එවිට ඒවායේ අභ්‍යන්තර ක්‍රියාකාරිත්වය විසින් මේ වගේ පෝස්ටුවල reach එක අඩු කරනවා. තව දුරටත් මේ වැඩේ වෙනව නම් ඒ ගිනුම් බ්ලොක් කිරීමකට පවා ලක් වෙන්න පුලුවන්. 

Instagram සමාජ ජාලයේ මෙලෙසින් හෑශ්ටැග් අවභාවිතා කරන අයව shadowban නම් සීමා කිරීමකට ලක් කරනවා. එතනදි වෙන්නෙ ඒ දඬුවමට ලක් වුනු අයගේ පෝස්ට් පේන්නෙ එයාලගෙ followersලට විතරයි. ඉතින් කොච්චර හෑශ්ටැග් එකතු කරත් ඒකෙන් කිසි වැඩක් වෙන්නෙ නැහැ.  අනෙක් සමාජ ජාලවල අභ්‍යන්තර ක්‍රියාකාරිත්වය එනම් ඇල්ගොරිතම් සියල්ල වැඩ කරන්නෙ මීට සමාන ආකාරයකින්.

තව වැදගත් කාරනයක් තමා කමෙන්ට්වල හෑශ්ටැග් එකතු කරන්න පුලුවන් වුනාට එය මම අර මුලින් කිව්ව feed එකට ඒවා එකතු වෙන්නෙ නැහැ. ඉතින් එය පලක් නොවෙන වැඩක්. ඒ නිසා හැම කමෙන්ට් එකේම ඉවක් බවක් නැතිව හෑශ්ටැග් එකතු කරන ඔබේ මිතුරාට එහි නිශ්පල බවත්, එය නිතර කිරීමෙන් තමන්ගෙ ගිනුමට හානි විය හැකි බවත් පැහැදිලි කර දෙන්න.

එසේ නම් කොහොමද නිවැරදිව හෑශ්ටැග් භාවිතා කරන්නෙ?

පර්‍යේශන වලින් හොයා ගෙන තියෙනවා වඩාත්ම ප්‍රතිපලදායක  උපරිමව හෑශ්ටැග් දෙකක් හෝ තුනක් එකතු කිරීම. ඊට වඩා යාමෙන් reach එක අඩුවෙනවා. 

එලෙස එකතු කරන හෑශ්ටැග් තියෙන පෝස්ටුව public විදියට privacy setting එක තබන්න ඕනෙ. එය මිතුරන්ට පමනක් පේන විදියට නම් දාන්නෙ, ඔබ එකතු කරන hashtag සහිත පෝස්ටුව hashtag feed එකට යන්නෙ නෑ. 

අනික් වැදගත් කාරනේ, උමතුවෙන් වගේ  හැමෝම එකතු කරන නිසා හෑශ්ටැග් එක විතරක් එකතු කරලා වැඩක් නැහැ. නිර්මාණශීලි දෙයක්, එයට අදාල රූපයක්, වීඩියෝවක් එක්ක එය එකතු කරන්න. එහෙම නොවුනොත් මා අර මුලින් සඳහන් කල ෆීඩ් එකේ වටින පෝස්ට් පහලට ගොස් අර්ථ විරහිත, හරසුන් පෝස්ට් උඩට එනවා. 

මේ ඉතා කෙටියෙන් වැදගත් කාරනා කිහිපයක් පමනයි සඳහන් කලේ. මේ ගැන අන්තර්ජාලයෙන් තව කරුනු අද්‍යයනය කරන්නත් මම යෝජනා කරනවා.

ඒ නිසා ඔබට පැහැදිලි ඇති මේ ගැන දැනුවත්ව මේ තාක්ශනයන් භාවිතා නොකලහොත්, අපිට වෙන්නෙ #ෆේල් වෙන්න.

Previous Episode

Episode 66: දරුවන් traumatized කල සජීවී සිය දිවි නසා ගැනීම

Broadcasted on 3ZZZ RAdio on  27the Sep 2020

4 mins read

අගෝස්තු 31 දා ඇමෙරිකාවේ රොනී මැක්නට් නම් පුද්ගලයා තමාගේ සිය දිවි නසා ගැනීම ෆේස්බුක් හරහා සජීවී ව විකාශය කරනවා.  Shot gun එකක් යොදාගෙන, තමාගෙ හිස සුනු විසුනු කර ගන්නා මේ අතිශය බිහිසුනු දර්ශනය ෆේස්බුක් ජාලයෙන් ඉවත් කරන්න පැය තුනක් විතර ගත වෙනවා. ඉන් පසු ව සතියක විතර නිහඬතාවයකින් පස්සෙ මේ වීඩියෝ එක මතු වෙන්න ගන්නෙ තරුන දරුවන් අතර අතිශය ජනප්‍රිය ටික්-ටොක් නම් සමාජ ජාලය හරහා.

මෙම වීඩියෝව අදාල ජාලයේ, recommended videos  පෙල ගස්වන For You කලාපයට  අතුලත් වීමෙන් එය මිලියන ගනනක් දකින්නේ අතිශය කම්පනයක් ඔවුන්ට ඇති කරමින්. ඉන් පසු එම වීඩියෝව සමාජ ජාලයෙන් ඉවත් කෙරුනත්, එහි අදාල සංවේදි දර්ශන කොටස තරුන දරුවන් බලන අතිශය අහිංසක වීඩියෝ තුල සඟවා, මේම වාරනය තුලින් රිංගා යමින් එය ප්‍රචාරය වෙන්නට පටන් ගත්තා.

මෙය කෙතරම් දරුනුවට පැතිරුනාද කියතහොත්, ලොව වටා පාසල් දෙමාපියන්ට ඊමේල් ලිපි පවා යවමින් ඉල්ලා සිටියේ දින කිහිපයකට දරුවන් ටික් ටොක් සමාජ ජාලයෙන් වෙන් කර තබන ලෙසින්.

නමුත් අපි හැරෙන කොට දරුවන් මේවා දැකල අවසන්.  මාධ්‍ය හරහා මේ ගැන අහන්නත් කලින් මගේ පුතාගෙන් මේ ගැන මම දැන ගත්තෙ. ඒ ගැන ඔහුත් එක්ක කතා කරලා ඒවයෙ යථාර්තය ගැන පැහැදිලි කරනවා හැරෙන්න දෙයක් ඉතිරි වෙලා තිබුනෙ නැහැ.

සැප්තැම්බර් 10 දා ලෝක සියදිවි නසා ගැනීම වැලැක්වීමේ දිනය. ඔස්ට්‍රේලියාවෙ මේ දිනය සමරන්නෙ R U OK Day නමින්.. ඉන් අදහස් වෙන්නෙ මානසික ව්‍යාකූල තත්වෙක ඉන්න කෙනෙක් දුටුවොත් ඒ අය කොන් නොකර, සුහද කතා බහකට යොමු කිරීම සහ සුදුසුකම් ලද විශේෂඤ්ඤ සහයක් වෙත ‍යොමු කිරීම හරහා ලොකු ව්‍යසනයක් නවතාලිය හැකි බවත්.

 ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිදානයට අනුව හැම තත්පර 40 ට වරක් මේ ලෝකෙට සිය දිවි නසා ගැනීම නිසා මනුස්ස ජීවිතයක් නැති වෙනවා. ඒ කියන්නෙ එක අවුරුද්දකට ජීවිත ලක්ශ අටක්. මින් සාමාන්‍යයෙන් පිරිමි මරණ, ගැහැනු මරණ වගේ දෙගුණයක්.. යුරෝපෙ පැත්තට යද්දි පිරිමි සිය දිවි නසා ගැනීම් සමස්තයෙන් 80%ට ආසන්න වෙනවා.

ලොව කොහේ වුනත්, ගැහැනු වුනත්, පිරිමි වුනත් මේ සියල්ල නිරපරාදෙ නැති වෙන ජීවිත. අද දවසෙ මේ හැල්මෙ දුවන ජීවිත අතර, අපි හැම තැනම දකින්නෙ බලාපොරොත්තු කඩවීම් සහ අපේක්ශා භංගත්වය. ඔය අතරෙ මේ කොරෝනා වසංගතය ඇවිත් මේ තත්ත්වය අතිශයින් ව්‍යාකූල කරලා.  වැඩිහිටියන් වගේම මානසික පීඩනයක ඉන්න දරුවන්ට ටික් ටොක් වගේ සමාජ ජාලා හරහා මෙලෙසින් හානිකර දේවල් උත්කර්ශයට නන්වන විට ඔවුන්ගේ හෙට දවසෙ ගැටලුවලට විසඳුම් ලෙස ඔවුන් දකින්නේ එතරම් හිතකර දේවල් නොවේ.

එනිසා වැඩිහිටියන් විදියට අපි සැවොම මානසික ව්‍යාධින් ගැන විව්ෘතව කතා කරමු. අපේ දරුවන්ගෙ මානසික සුවතාවය ගැන සැලකිලිමත් වෙමු.  මනස තාවකාලිකව ලෙඩ වෙන්න පුලුවන්.. ශරීරයේ ලෙඩක් වගේම, නිසි ප්‍රතිකාර හරහා එය සුව කර ගත හැකි බවත්, ඒ ගැන ලජ්ජා විය යුතු නැති බවත් අපි සිහි තබා ගත යුතු වෙනවා. සාම්ප්‍රදායිකව, මේවා හිතේ තනියම දරාගෙන ඉඳලා විසඳා ගන්න පුලුවන් ලෝක තත්ත්වෙ දැන් වෙනස් වෙලා. එනිසා මේ සමාජ ආර්ථික සහ තාක්ශණික වට පිටාව අපට බල කර සිටිනවා, මේ අලුත් අභියෝග වලට අනුගත වෙන විදියට අපගේ ආකල්පයම දිශානතිය සීරු මාරු කර ගන්නට.

හැම දේම හරිඅයට, තිතට වෙන්න ඕනෙ නැහැ. මේ ඔක්කොම අපි අපේ හිත එක්ක කරන ගනුදෙනු.  වැරදුනාම අලුතෙන් පටන් ගමු. වැදගත් වෙන්නෙ හිතේ සතුට.

එසේ නම් අද දවසේ සයිබර සටහන තුලින් අපිත් ඔබට මතක් කරන්නේ It is OK not to be OK කියලා.

Episode 64: "මෙන්නෝ සයිබර් ප්‍රහාරයක්..සොරි වැරදුනා..ප්‍රහාරයක් නොවේ!"

 Broadcast on 3ZZZ Community Radio on 16th August 2020
(ඔව්... මාර ප‍රන සෙට් එකක් එක පාරට අත් අරින්න හදන්නෙ...

රේඩියෝ එකේ ගියත් blog එකට හෝ podcast එකට දා ගන්න වෙලාවක් නැති වුනා .. පරන අවුරුද්දෙ දේවල් අලුත් අවුරුද්දට ගෙනි යන්න හොඳ නෑනෙ.. Episodes හයක් හතක් එක පාරට අතාරින්න හදන්නෙ..)

4 mins read

පසුගිය  අගෝස්තු 2ි අපට ඉතා වැදගත් දවසක්.. 

එදින තමයි වික්ටෝරියානු ප්‍රාන්ත අග්‍රාමාත්‍ය ඩැනියල් ඇන්ඩ්‍රිව්ස් මහතා හදිසියෙම 'State of Disaster' ප්‍රකාශයට පත් කරේ. ඒ සමඟම Stage 4 Lock Down මෙල්බර්න් මෙට්‍රොපොලිටන් ප්‍රදේශවලටත්, Stage 3 Lock Down ප්‍රාන්තයේ අනෙක් ප්‍රදේශවලටත් ප්‍රකාශයට පත් කරා. මින් වැඩියෙන්ම කම්පන තරංග ඇති කරේ රාත්‍රී 8 සිට එදින සිටම ක්‍රියාත්මක වෙන ලෙස නියෝග කල ඇඳිරි නීතියයි. මෙය දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසුව පලමු වරට ඔස්ට්‍රේලියානු ප්‍රාන්තයක මෙවැනි දරුනු මට්ටමින් ගමනාගමන සීමා කිරීම් කල දවසක් වුන නිසා, මෙල්බර්න් වාසීන් කෙතරම් කම්පනයට පත් වුනේ දැයි අමුතුවෙන් කියන්න අවශ්‍ය නැහැනෙ.

අගෝස්තු 2 දා උදේ මේ ගැන කිසිදු හෝඩුවාවක් කාටවත් තුබුනෙ නෑ.. තද Lockdown එකකට යයි කියන විශ්වාසය තිබුනත් මේ මට්ටමේ ප්‍රතිචාරයක් ඔවුන් කිසි ලෙසකින් බලාපොරොත්තු වුනේ නැහැ. නමුත් මේකට කිසිම සම්බන්ධයක් නොතිබුනත් බොහෝ දෙනුකුට එදින උදේ වරුවෙ, හරියට මේ ගැන ඉගි කරන්නා වගේ, වෙන කිසි දාක නොවුනු කරදරයක් වුනා..

ඒ තමයි ඒ අයගෙ නිවසෙ Telstra අන්තරජාල සම්බන්ධතාවය පැය ගානකට බිඳ වැටීම..  ඉරිදා දවසක් වුනත්, නිවසේ අන්තරජාලය වෙන කවදාටත් වඩා තීරනාත්මක මේ කාලෙ ඉන් උගෙන ගන්නා දරුවන්, නිවසේ සිට වැඩ කරන ඉතා බොහෝ දෙනක් අතිශය අපහසුතාවයට පත් වුනා..

මේ අන්තර්ජාල බිඳ වැටීම පිටි පස්සෙත් හරි අපුරු කාරනා ටිකක් තියෙනවා. එනිසා අද අපි කතා කරන්නෙ අගෝස්තු 2 දා සවස වුනු Lockdown එක ගැන නෙවෙයි, එදාම උදේ වුනු අන්තර්ජාල Breakdown එක ගැන.

මේ අන්ත්‍රජාල බිඳ වැටීම ගැන මුලින්ම Telstra    කිව්වෙ මෙය සයිබර් පරාහරයක් කියලා. ඔස්ට්‍රේලියානු අග්‍රාමත්‍යවරය ඊට සති ගනකට කලින්, ඔස්ට්‍රේලියානු රාජ්‍යය වෙත සතුරු රාජ්‍යයක් විසින් එක දිගට කරන සයිබර් පහර දීම ගැන හදිසි ජාතිය දැණුවත් කිරීමක් කර තිබු නිසා, මේ පුවත් බොහෝ දෙන්කුගේ නළල රැලි ගන්වා තිබුනා.. එප පසෙකින් කොරෝන වසංගතය හරහා දරුනු ලෙස සමාජීය, දේශපාලනිකව සහ විශේශයෙන්ම ආර්ථික ලෙස අඩපන ව සිටි ප්‍රාන්ත‍යක්, යන් තම හරි ඔලුව ඔසවාගෙන සිටියේ අන්තර්ජාලය හරහා ලබා දුන් ජීව උපකාරය එනම් Life Support එක නිසා. එයටත් සයිබර් ප්‍රහාරයක් එල්ල වුනහොත් එය මාරාන්තික ප්‍රහාරයක් වග පැහැදිලි කාරනයක්.

Telstra මුලින් කිව්වෙ මෙය DOS Attack එකක් කියල්ල.. DOS කියන්නෙ Denial of Service - ඉන් අදහස් වෙන්නෙ  ජාලයට සේවය සපයගන්න බැරි තරමට, සංඩිදානත්මක එවන සම්බන්ධතා හරහා එම සේවය කඩා වට්ටවා, සාමාන්‍ය සේවය ලබා ගන්න එන අයට එනම legitimate users  සේවය නැති කිරීමයි. මේ outage එක මෙල්බර්න්, සිඩ්නි සහ බ්‍රිස්බේන් නගර තුනේම සැලකිය යුතු ප්‍රදේශයකට බල පා තුබුනා.

පැය දෙක තුනකට පස්සෙ අන්තර්ජාල සේවය නැවත ස්ථාපිත වුනා.

යකා හිතපු තරම කලු නැති වග තේරුනෙ Telstra බොරුවට කලබල වූ බව ඔවුන්ම පසුව පිලි ගැනීමෙන්. twitter  ප්‍රකාශයක් කරහා ඔවුන් සවස් වරුවේ  මෙලෙස නිවේදන‍යක් කර තිබුනා.

“The massive messaging storm that presented as a denial of service cyber-attack has been investigated by our security teams and we now believe that it was not malicious, but a domain name server issue,” 

 එනිසා ඔවුන් සයිබර් ප්‍රහාරයක් ලෙස කලබල වී තිබුනේ, අන්තරජාලයේ විවිධ ලිපින සඳහා යන්න, ඒ ලිපින එක්ක නම සසඳන සේවාවක් වන name servers වල වූ සාමාන්‍ය තාක්ශණික ගැටලුවක්.

එනිසා ප.ව 2.30 වෙන කොට ඒ breakdown එක එලෙසින් නිමා වුනා..

නමුත් ඊට පැය කිහිපයකට පස්සෙ ප්‍රාන්ත අග්‍රාමාත්‍යවරයා කරපු ප්‍රකාශයත් එක්ක මේ අන්ත‍ර්ජාල ජංජාලය කාටත් අමතක වෙලා ගියා. 

සති හයක් පුරාවට ප්‍රකාශයට පත් වී ඇති මේ හදිසි තත්වයෙන් අපගේ ප්‍රාන්තය එක්මනින්ම සුවපත් වී ජන ජීවිතය සාමාන්‍ය තත්වයට පත්වේවා කියා 3zzz ප්‍රජා ගුවන් විදුලි සේවය වෙනුවෙන් සයිබර් සටහනේ අපි ප්‍රාර්ථන කරනවා.

Episode 63: කොවිඩ් එන්නත් හොරා ගන්න ගිය සයිබර් හොරුන් මාට්ටුයි..

පසු ගිය සතියේ ඇමරිකාවේ එෆ්බීඅයි ආයතනය චීන ජාතිකයෛන් දෙදෙනෙකුට සයිබර් අපරාධ චෝදනා ගොනු කලා. වසර එකෙලොහක් පුරාවට ඔවුන් හැක් කිරීම මගින් සොරාගත් දත්ත සහ කරන ලද හානිය අති මහත් බව ඇමරිකාව පවසනවා. ඔවුන් නිසා අගතියට පත් පාර්ශව අතර අතර ඔස්ට්‍රේලියාවේ ආරක්ශක සේවා කොන්ත්‍රාත්කරුවෙකු සහ සූර්‍ය බලශක්ති ඉන්ජිනේරු ආයතනයක්ද වෙනවා.

ඒ අතර ඔවුන්ගෙන් කෙනෙක් කොරෝනා රෝගය සම්බන්ධ එන්නත් වෙනුවෙන් පර්‍යේශන කරන ඇමරිකාවේ බයෝටෙක්  ආයතනයක පර්‍යේශන වාර්තා වෙනුවෙන් රහසේ ඔත්තු බලා ඇති බවට ඔවුන් චෝදනා කරනවා.  මීට අමතරව, , එංගලන්තය, ජපානය, බෙල්ජියම, ජර්මනිය, ස්වීඩනය, ලිතුවේනියාව, නෙදර්ලන්තය, ස්පාඤ්ඤය, දකුනු කොරියාව ආදී රට්වල ව්‍යාපාර වල ජාල වක්ලට සම්බන්ධ වී වැදගත් තොරතුරු සම්බන්ධව ද නීති විරෝධි  ප්‍රවේශ කිරීම් කර ඇති බව  ඇති බව ඇමරිකානු නීතිවේදීන් චෝදනා එල්ල කලා. 

අවුරුදු 33ක් සහ 34ක් වයසැති මේ පුද්ගලයන් ඔස්ට්‍රේලියානු ආර්ක්ශක කොන්ත්‍රාත්කරුවාගෙන් පමණක් සොරාගෙන ඇති විස්තර ප්‍රමානය ගිගාබයිට් 320ක්. මේ හේතුව නිසා මේ අය චීන රජයේ අනුග්‍රාහකත්වය ඇතිව මෙම කටයුතු කරන්නට ඇති බව බටහිර ලෝකය සැක පහල කරනවා. දශකයක් පුරාවට සොරකම් කන ලදැයි පවසන ලද දත්ත ප්‍රමානය ටෙරා බයිට් ගනනින් වෙන අතරේ මූල්මය පාඩුව ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන සිය ගනනින් වෙන බව මේ වාර්තාවලින් කියවෙනවා 

මේ දිනවල ඔස්ට්‍රේලියාව සහ චීනය අතර දේශපාලනිකව පවතින්නෙ සීතල යුද්ධයක්. 

කොරෝනා රෝගයේ ආරම්භය සමබන්ධව ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය හරහා විශේෂ විමර්ශනයක් කල යුතු යැයි ඔස්ට්‍රේලියානු රජය කල ඉල්ලීමත් සමඟ ඔස්ට්‍රේලියාව සහ චීනය අතර සම්බන්ධතා පලුදු වෙන්නට පටන් ගත් බව පැහැදිලියි.

චීනය පැත්තෙන් ඔස්ට්‍රේලියානු බාර්ලි සහ මාංශමය ආහාර වලට 80%ක දැඩි බද්දක් එකතු කිරීම සහ චීන සන්චාරකයන්ට හා සිසුන්ට ඔස්ට්‍රේලියාවට නොයන ලෙසට කරන ලද බලපෑමෙන් ඔස්ට්‍රේලියානු ආර්ථිකයට දැඩි පහරක් ඔවුන් එල්ල කරා. චීන රජයේ මර්ධනයට භාජනය වෙන හොන්ග් කොන්ග් ජාතිකයන්ට ඔස්ට්‍රේලියාවේ රැකවරණය සැපයීම නිසා චීනය රජය තම නොසතුට ඔස්ට්‍රේලියාව වෙත යොමු කරේ ඉතා මෑතකදී.

මතු පිටින පෙනෙන මේ ගැටීමට වඩා ඉතා විශාල සටනක් ක්‍රියාත්මක වන්නේ සයිබර් අවකාශය හරහාය.

මීට මාසෙකට කලින්, මින් පෙර කිසිම ඔස්ට්‍රේලියානු අග්‍රාමත්‍යවරයෙක් නොකරන ලද මට්ටමේ සුවිශේෂී ජාතිය ඇමතීමක් ස්කොට් මොරිසන් මහතා විසින් හදිසියේම පවත්වනු ලැබුවා. ඉන් ඔස්ට්‍රේලියානු රාජ්‍යය ඉලක්ක කරමින් මේ මොහොතේ දැවැන්ත සයිබර් ප්‍රහාර මාලාවක් එල්ල වෙන බව සඳහන් කල අග්‍රාමාත්‍යවරයා රජයේ ආයතන වහාම ක්‍රියාත්මක වෙන පරිදි තම තොරතුරු තාක්ශන ආරක්ශන ක්‍රියාමාර්ග දැඩි කල යුතු බවට උපදෙස් දුන්නා. මේ ප්‍රහාර එල්ල කරන්නෙ කව්ද යන්න හෙලි කිරීමට මැළි වූ ඔහු ඒ ගැන පැවසුවේ මෙවැන්නක්  ' a sophisticated "state-based actor with very, very significant capabilities" සහ "there aren't too many state-based actors who have those capabilities". 

  

state-based actor යනු වෙනත් රාජ්‍යයක් හෝ රාජ්‍යය අනුග්‍රහය ලබන ප්‍රබල හැක‍ර්වරුන් නියෝජනය වෙන අති ප්‍රබල සයිබ‍ර් ආරක්ශන අවදානම් කලාපයයි. නිමින් සඳහන් නොකලත් මින් ඔහු ඉඟි කලේ චීනයයි. එල්ල වෙන දැඩි සයිබර් පරාහරය හමුවේ නිද්‍රාශීලිව සිටින වගකිව යුත්තන් අවදි කිරීමට අගමැතිවරයා මෙම විශේෂ ඇමතීම කල බවයි විශේෂඤ්ඤයින් පැවසූවේ. 

මේ වසරේ දැවැන්ත කප්පම් ප්‍රහාරවලට ඔස්ට්‍රේලියාවේ Toll, Blue Scope  යන ලොජිස්ටිකල් දැවැන්තයන් පත් වුනා. 

මේ මෑතක තත්වය තවත් දරුනු වුනේ තරුන පරපුර අතර අතිශය ජනප්‍රිය ටීක්ටොක් නම් සමාජ ජාලය එහි දත්ත චීනය සමඟ බෙදා ගන්නවා යැයි ඇමරිකානු ජනාධිපති ඩොනල්ඩ් ට්‍රම්ප් කරන ල්ද ප්‍රකාශයක් අනුව යමින් ඔස්ට්‍රේලියානු රජයද විමර්ශනයක් ආරමභ කිරීමය. මින් කිපුනු චීන රජය ඔස්ට්‍රේලියාවට චෝදනා කලේ ඔවුන් ඇමරිකානු රජයේ පඹ‍යෙක් වෙන්නට පත් වී ඇති බවත්, ටික් ටොක් තහනම් කලහොත් ඔස්ට්‍රේලියාව තමන්ගේ කකුලට වෙඩි ත්බා ගත්තා වැනි ඉරනමකට පත් වෙන බවත් ය.

එනිසා මේ සයිබර් අවකාශ‍යේ ‍යුද්ධය උණුසුම් වී ගෙන එන බව ඔබට දැන් පැහැදිලි ඇති.
පවතින දේශපාලනය තුල අද හෙට යුද්ධයක් ඇති වෙනු ඇතැයි ඔබ සිතනු ඇත. නමුත් එය එසේ නොවේ.

හේතුව අලුතින් පටන් ගන්නට දැනට සටන් විරාමයක් නොමැති වීමය. සියලුම බලගතු රාජ්‍යයන් දැනටම සයිබර් අවකාශය හරහා සතුරාගේ රහස් සොරාගැනීමත් තමන්ගේ ‍රහස් රැක ගැනීමේ යුද්ධයේ දැනටමත් යෙදී සිටින නිසාවෙනි. එය යුද්ධයක් බව ඔබට නොපෙනෙන්නේ මාධ්‍ය හරහා ඔවුන් පෙන්වන්නේ තම සතුරාගෙන තමන්ට එන කෙනෙහිලිකම් පමනක් නිසාවෙනි.

නමුත් ඇත්ත යුද්ධය (Cyber Warfare) මේ මොහොතේත් දරුනුවටම ක්‍රියාත්මකයි. ඉන් සැගවෙන්නට බංකර් නැත. ඇත්තේ ඔබගේ සයිබර් ආරක්ශාව, ද්නුවත්කමින් සන්නද්දව ඔබම සපයා ගැනීමයි.

මූලාශ්‍ර:
https://www.news.com.au/technology/online/hacking/fbi-charge-chinese-hackers-who-targeted-covid19-research/news-story/d3dfbec5d81c29ad9ff11d71d3d7ea89 
 https://www.smh.com.au/national/like-when-the-asteroid-is-heading-for-earth-why-scott-morrison-sounded-the-cyber-alarm-20200622-p554v8.html

Episode 62: කොරෝනා මේ පාර නම් ගහන්නෙ ඔලුවටමයි..

ජුලි නමය වෙනිදා සිට මෙල්බර්න් නගරය සති හයකට නැවත ලොක් ඩවුන් කරලා.. 

මේ හේතුවෙන් මෙට්‍රොපොලිටන් මෙල්බර්න් සහ මිචෙල් ශයර‍යේ මිලියන පහක ජනතාව නැවතත් තමන්ගේ නිවෙස් තුල සි‍ර වෙනවා. ඔවුන්ට නිවසින් පිටත්ට පැමිණිය හැක්කේ  අත්‍යවශ්‍ය කාරනා ලෙස ප්‍රාන්ත රජය නම් කර ඇති හේතු කිහිපයක් සඳහා පමනයි..

මාර්තු මාසයේ මෙවැනිම සීමා කිරීමක් කිරීමෙන් පසුව කොරෝනා ආසාදිතයන්ගේ ශීග්‍ර වැඩිවීමක් සමඟ බලදාරීන්ට නැවත මේ සීමා කිරීම් දක්වා යන්නට සිදු වුනා. මේ අතර අනෙක් ප්‍රාන්ත වික්ටෝරියානුවන්ට තමන්ගේ ප්‍රාන්තයට පැමිනීම තහනම් කරලා

එනිසා ප්‍රාන්තයක් විදියටත්, මෙල්බර්න් නගරයේ නම් පවුල් විදියටත් මේ මොහොතේ අපට දැනෙන්නේ හුදකලා වූ, සමාජ ජීවිතයෙන් දුරස්ථ වූ මානසික තත්වයක්.

මනෝ වෛද්‍ය වරුන් පෙන්වා දෙන්නේ මෙම අලුත් තත්වය නිසා ඉතා විශාල ලෙස මානසික සෞඛ්‍යයට හානි සිදු විය හැකි බවයි.

සිඩ්නි විශ්ව විද්‍යාලයේ මොලය සහ මනස කේන්ද්‍රයේ මහාචාර්‍ය ඉයන් හිකී මහතාට අනුව, මෙම දෙවන වර සීමා කිරීම් මානසිකව අතිශය හානිකර වෙනු ඇත. ඇමරිකාවට, බ්‍රිතාන්‍යට මෙන් නොව ඔස්ට්‍රේලියාවෙ තත්වය යහ්පත් යැයි සිතා නැවත සාමාණ්‍ය ජන ජීවිතයට එන්නට ජනතාව සූදානම් වෙනවාත් සමඟම රැකියා විරහිතවීම්, අවිනිශ්චිත ආර්ථික කාරනා  සහිතව, නැවත නිවෙස් තුල සිර වෙන්නට සිදු වීම කොහෙත්ම ලේසි නැති බවයි මහාචාර්‍යවරයා පවසන්නෙ.

කොරෝනා වසංගත තත්වය උද්ගත වීමෙන් පසුව Lifeline වෙත ලැබුනු දුරකථන ඇමතුම් සංක්‍යාවේ වැඩිවීම 25%. Lifeline යනු සියදිවි නසා ගැනීමට තරම මානසික බිඳ වැටීමට ලක් වූවන් එයින් මුදවා ගැනීම වෙනුවෙන් පිහිටවා තිබෙන ජාතික සහන සැයපුම් සේවාවයි.

එලෙසින්ම, Depression මානසික තත්ව‍යෙන් පීඩා විඳින්නන්ට සහනය සපයන Beyond Blue වෙත ලැබුනු ඇමතුම් සංඛ්‍යාවේ වැඩිවීම 40% කි. මින් ඔබට පැහැදිලි ඇති මේ මොහොතේ මානසික සෞඛ්‍ය සම්බන්ධව ජාතික මට්ටමෙන් ඇති වී තියෙන භයානක නැඹුරුව..
Federal රජය මානසික සෞඛ්‍ය සේවාවන් වෙනුවෙන් ඩොලර් මිලියන 500ක ප්‍රතිපාදන මෑතකදී නිවේදනය ඒ නිසාවෙන්මයි.

මහාචාර්‍යවරයා මතක් කර දෙන්නේ විවිධ ප්‍රජාවන් ඉලක්ක කරගෙන චෝදනා එල්ල කිරීම මේ තත්වය බැරෑරුම් කරන බවයි.  ඉන්ග්‍රීසි කතා නොකරන සමහර ප්‍රජාවන් කොවිඩ් ව්‍යාප්තියට දායක වූ බවට කෙරෙන චෝද්නා වෙනුවට එවැනි ප්‍රජාවන් දෙස මානුශිකව කටයුතු කරමින් ඔවුන්ට සහය දැකිවීමේ කාලීන් අවශ්‍යතාවය ඔහු තව දුරටත් පෙන්වා දෙනවා. මෙම ප්‍රජාවන් එක්ක එකතු වී කටයුතු කිරීම විනා ඔවුන් ඉලක්ක කරනා බව හැඟවෙන සීමා කිරීම් අතිශය හානිකරයි.

"We can cope with this collectively, we can't if we start pointing the finger."  - Professor Ian Hickie

 Black Dog ආයතනයේ පර්‍යේශිකාවක් වෙන ආචාර්‍ය ඇලිසා වෙර්නර් පෙන්වා දෙන්නේ - දෙවන වර සීමා කිරීම් වෙත යාමේදී වඩා අපහසු වෙන්නේ  anticipatory anxiety ටහ්ත්වය නිසයි. ඉන් අදහස් වෙන්නේ - Anticipated එනම් 'වෙන්න තියෙන දේ අවිනිශ්චිතතාවය, අසරණබව හා    සබැඳි මානසික ආතතික තත්ත්වයයි.  ඇය පෙන්වා දෙන්නේ මෙවැනි අරබුධකාරී මොහොතක ඔවුන්ට  අවශ්‍යම වෙන සමාජීය ක්‍රියාකාරිත්වය (social interactions) සඳහා වැට බැඳීමක් මෙම සීමා කිරීම් නිසා සිදුවෙන නිසා තත්වය වඩාත් බැරෑරුම් වෙන වගයි. 

යම් කිසි අපහසුතාවයක් ඇත්නම්, කිසිම පැකිලීමකින් තොරව දුරකතන මාර්ගයෙන් හෝ තමන්ගේ වෛද්‍යවරයා සම්බන්ධ කරගෙන, ඒ හරහා අවශ්‍ය නම් මානසික සෞක්‍ය ව්ෘත්තිකයන්ගේ සහය ලබා ගන්නට සැමවිටම අප උත්සුක විය යුතු බව ඇය මතක් කර සිටිනවා. 

අපි කතා කරන්න  අකමැතිම තත්වයක් තමයි මානසික සෞඛ්‍ය සම්බන්ධ ගැටලු. බොහෝ විට ආකල්පමය පැත්තෙන් අපේ තියෙන්නෙ ඒ සම්බන්ධව බොහොම අඳුරු චිත්‍රයක්. නමුත් යහපත් මානසික තත්වයෙන් ඉන්න කෙනෙක් පවා මේ පවතින තත්වයන් එක්ක තාවකාලිකව අභියෝගයට ලක් විය හැකියි, එවැනි විටෙක සහය ලබා ගැනීම ලජ්ජවට කාරනයක් නොවන වග අප මතක තබා ගත යුතුයි.

තමන්ගේ දිවි තොර කර ගැනීම වැනි තැනකට යොමු විය හැකි කෙනෙක් වෙතොත් ඔවුන්ව වහාම Life Line වෙත යොමු කරවන්න. දුරකථන අංකය 13 11 14

අන්තර්ජාලය හරහා නම් lifeline.org.au and  Beyond Blue.org.au   හරහා මෙම සහන සේවාවන් ලබා ගත හැකියි.

සයිබර සටහන වෙනුවෙන් අප මතක් කර දෙන්නේ ඔබ අන්තර්ජාලය භාවිතා කිරීමේදීත් ඔබගේ මානසික තත්වයට උචිත දේ තෝරා ගන්න. හිත සැනසෙන, චිත්ත ප්‍රීතිය, දැනුම සතුට ලබා දෙන දේ ඕනැ තරම් අන්තර්ජාලයේ තියෙනවා. එලෙසම හිත තව තවත් අඳුරට යොමු කරවන, පීඩාවට පත් කරන  වාද විවාද, වෛරී ප්‍රකාශ, ආදිය විශේෂයෙන්ම සමාජ ජාලා හරහාත් නිතර දකින්නට ලැබෙනවා.

ස‍යිබර් අවකාශයේදි අපගේ මානසික සහනය හෝ අසහනය හෝ තීරනය වෙන්නෙ අපි මෙලෙසින් උදේ හවා ගනු දෙනු කරනා අපේම තෝරා ගැනීම් එක්කයි..

මේ දේ ගැන සබුද්ධික නොවුනොත් වෙන්නෙ  අහක යන ඩිජිටල් නයි, ඔලුව අස්සෙ දාගෙන කනවෝ කනවෝ කියමින් මානසික ව ලතවෙන්නයි.

මූලාශ්‍රය: https://www.sbs.com.au/news/as-melburnians-begin-their-second-lockdown-mental-health-experts-warn-it-won-t-be-any-easier-this-time

Episode 61: Black Lives Matter වෙත සයිබර් ප්‍රහාර

<< Broadcast on 3ZZZ Radio on 21st June 2020 >>

  Date: මැයි 25 දා
Place:  MineaPolis, Monesota, USA
අමානුශික පොලිස් ක්‍රියාකාරකමක් නිසා මහා දවල්, වීදියක කලු ජාතික George Floyd මිය යෑමේ දර්ශන අන්තර්ජාලය හරහා පැතිර ගියේ ලැව් ගින්නක් වගේ.
කුපිත වුන ජනතාව ආරම්භ කල උද්ඝෝශන පසුව ප්‍රචන්ඩත්වයටත්, කොල්ලකෑම් තත්වයටත් වර්ධනය වුනා. 

මේ තත්වය  ඉතා ඉක්මනින්ම වෙනත් රටවලටටත් පැතිර යන අයුරු දැන් අපිට පෙනෙනවා.. ඔස්ට්‍රේලියාවේ ප්‍රධාන නගර කිහිපයක, ඇබොරිජිනල් ජනතාවට සහයෝගයක් ලෙස Black Lives Matter තේමාව යටතේ විශාල උද්ඝෝශන කිහිපයක්ම දියත් වුනා.

කොවිඩ් සීමා කිරීම් මධ්‍යයේ පවා, එලිමහනේ සිදු වෙන මෙම උද්ඝෝශණ සහ බාධා කිරීම් මාධ්‍යවල නිතර ප්‍රචාරය වුනත්, සත්‍ය කාරනාව වන්නේ මෙම අරගලය ඉතා දරුනු ලෙස ක්‍රියාත්මක වන්නේ සයිබර් කලාපයේ බවයි.

මූලිකවම මෙම ජනතා නැඟිටීම් ඉතා කෙටි කලෙකින් එක් තැන් කලේ සමාජ මාධ්‍ය ජාලා හරහාය. ඒ සමඟ වතුරේ පහතට බලෙන් ඔබා ගෙන සිටි රබර් බෝලයක්, එක්වරම ඉහලට පොලා පනින්නා සේ මෙම Black Lives Matter නැමති ජනතා ව්‍යාපෘතිය යෝධ ජන පවුරක් සේ නැගී සිටියා.



Annonymous නැමති ලොව ප්‍රකට hacktivist සංවිධානය මෙම අරගලය සහය පල කරමින්, පොලිස් ආයතන ඉදිරියේදී හැක් කිරීමට ලක් කරන වග සඳහන් කරා.  ඔවුන්ගේ සමාජ ජාලා පිටු සඳහා දින දෙකක් ඇතුලත මිලිගන ගනනින් අනුගාමිකයන් එකතු වෙන්නට එම පනිවිඩය ප්‍රමානවත් වුනා.
මැයි 31 දා ඔවුන් මිනියාපොලිස් පොලීසියේ වෙබ් අඩවියට ප්‍රහාරයක් එල්ල කරා. උද්ඝෝශකයන්ට බාධා කරන ඕනෑම රජයේ දෙපාර්තමේන්තු වෙබ් අඩවි වලටද එම ඉරණම අත් වෙනු ඇති බව ඔවුන් තව දුරටත් අනතුරු හැඟ වූවා.

ෆේස්බුක්, ඇමසන්, ගූගල් වැනි ආයතන ප්‍රසිද්ධියේ BLM අරගලයට සහය දැක්වූවා.
ඇමසන් ආයතනයේ හිමි කරු වන ජෙෆ් බෙසොස් මහතා ඒ වෙනුවෙන් එන විවේචන වලට ප්‍රසිද්දීයේ පිලිතුරු පවා සපයා තිබුනා.
Netflix, HBO වැනි streaming සේවාවලින් සමහර චිත්‍රපට පවා දැන් ඉවත් කරනවා ඒවයේ අන්තර්ගතයේ අඩු පාඩු පෙන්වා දෙමින්.  Little Britain, Mighty Boosh, Gone with the wind, එලෙසින් ඉවත් කල චිත්‍රපටි කිහිපයක්.

මින් අදහස් වන්නේ නැහැ අන්තර්ජාලය හරහා මේ අරගලයට ලැබෙන්නෙ ආශිර්වාද පමනයි කියලා.

මේ ව්‍යාපෘතියට සහයෝගය දෙන ප්‍රධාන පෙලේ වෙබ් අඩවි සියල්ලටම පෙර නොවූ විරූ තරමින් මේ දිනවල සයිබර් ප්‍රහාර එල්ල වෙන වග ඒ සම්බන්ධ විශේෂ විශ්ලේශන කරන cloudfare ආයතනය පවසනවා. ඒ නිසා වීදියේ මුහුනට මුහුන බාධා නැතිවුනත් ඉතාමත් සංවිධානාත්මකව මෙම ජනතා අරගලයට සම්බන්ධ වෙබ් අඩවි වලට DDOS ප්‍රහාර එල්ල වෙනවා.
DDOS කියන්නෙ Distributed denial of service - මෙතනදි ඔවුන් කරන්නෙ, විසිරුනු ජාලයක් හරහා   ඔවුන් ඉලක්ක කරන වෙබ් අඩවියට දරා ගත නොහැකි ප්‍රමානයෙන් සම්බන්ධතා එක මොහොතෙ එල්ල කරමින් එම අඩවිය අඩපන කිරීම හෝ සම්පූ‍ර්ණයෙන්ම ක්‍රියා විරහිත කිරීම.
Cloudfare ආයතනය පවසන පරිදි මැයි මාසෙ සති අන්තයක පමනක්, මෙම වෙබ් අඩවි ඉල්ලක්ක කරගෙන ආ සම්බන්ධතා මිලියන 120ක් ඔවුන් නවතා,ෙම වෙබ් අඩවි වලට සාමාන්‍ය පරිදි ක්‍රියාත්මක වෙන්නට  උදව් කරලා තිබෙනවා. මේ කාර්‍ය කෙතරම් පැතිරිලාද කියනවා නම් ඔවුන් මෙලෙසින් ඉලක්ක වෙන සාමාන්‍ය වෙබ් අඩවි බේරා ගන්නට Project Galileo නම් ක්‍රියාන්විතයක් ආරම්භ කරලා තියෙනවා.

ඔය අතරෙ මේ අරගලය වෙනුවෙන් උනන්දු වෙලා, සයිබර් අවකාශයෙ ක්‍රියාත්මක අය ඉලක්ක කරගෙන ඉතා භයානක scam එකක් දැන් පැතිරෙන්න අරන්.
මෙහිදී වෙන්නෙ,  මේ අරගලයට සහය වෙන්න එක්තරා document එකක විවෘත කරන්න ඉල්ලා සිටිමින්. නමුත් එය විවෘත කරොත් වෙන්නෙ TrickBot කියන භයානක වෛරසය install වෙන එක. මෙය හරහා RYUK නැමැති ඉතා විනාශකාරී කප්පම් වෛරසය පවා ජාලවලට එකතු වෙන්න පුලුවන් අවදානමක් තියෙනවා.

දැන් ඔබට පැහැදිලි ඇති අපි මේ මහ පාරෙ දකින්නෙ මේ අරගලයේ බොහොම පොඩි කොටසක්. සයිබර් අවකාශයේ මේ වෙද්දි ගල උඩ සටන ආරම්භ වෙලා තියෙන්නෙ.
එනිසා... ඔබ දේශපාලනිකව මේ තත්වය ගැන මොන මතයේ සිටියත්, ඔබ සයිබර් ආරක්ශාව ගැන වෙනදටත් වඩා විමසිලිමත්ව ඉන්න..

මොකද මේ වගේ ගිනි කෙලිවලදී, මේ ගැන සබුද්ධික නැති අය ඔය මැද්දට ගියහම, cross fire එකට අහු වෙන්න ඉඩ තියෙන නිසා.

Sources:
https://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2020/06/03/huge-cyber-attacks-attempt-to-silence-black-rights-movement-with-ddos-attacks/#219a4843742b
https://blog.cloudflare.com/cyberattacks-since-the-murder-of-george-floyd/  

forbes.com/sites/thomasbrewster/2020/06/11/watch-out-theres-a-big-black-lives-matter-scam-about/#39f6cc7162d8

https://www.forbes.com/sites/zakdoffman/2020/05/31/anonymous-hackers-threaten-to-expose-the-many-crimes-of-minneapolis-police/#d42469f30696 

Episode 60: කරටි කඩන Working From Home

Broadcast on 3ZZZ Radio on 31st May 2020

නිවසේ සිට රාජකාරි කටයුතු කිරීම නිසා සෞඛ්‍යමය වශයෙන් සැලකිය යුතු වන්නේ මොනවාද ඇසුවොත් පිලිතුර වන්නේ අධික තිර කාලය නිසා ඇස්වලට වෙන හානිය, ව්‍යායාම මදිකම, මානසික සෞඛ්‍ය ගැටලු ආදිය.

නමුත් මේ හැම දේකටම කලින් අපට දැනෙන හානියක් තියෙනවා නිසි විදියට සැලකිලිමත් නොවුනොත්..ඒ තමා ගෙල, පිට සහ කොන්ද ආශ්‍රිතව, වැරදි ඉරියව්වේ  දිගටම යෙදීම නිසා වන කශේරුකා අස්ථි ආශ්‍රිත ගැටලු. 

මේ සම්බන්ධව ඉතා මෑතක රෝගීන් බොහෝ දුරට කශේරු අස්ථි විශේෂඤ්ඤයින් වෙත යොමුවු බව Australia Chiropracters Association (ACA) ආයතනය වාර්තා කරනවා. 

එනිසා අද අපි කතා කරමු, නිවසේ සිට පරිගණක ආශ්‍රිතව වැඩ කිරීමේදී (Working From Home) අප කොහොමද පරෙස්සම් වෙන්නෙ කියලා.

අපි බොහෝ දෙනෙක්, මේ covid normal තත්වයත් එක්ක ඇපේ දෛනික වැඩ කරන විදිය උඩ යටිකුරු වෙලා කිව්වොත් ඒක අතිශයෝක්තියක් නෙවෙයිනේ..

උදේම ඇඳෙන් බැස්ස ගමන්, තේ එකත් එක්ක අපි ලැප්ටොප් එක අරගෙන යන්නෙ එක්කො coffee table එකට, එහෙමත් නැත්නම් සුව පහසුව වැඩ කරන්න sofa එකකට.

මේ විදියට අපි පැය ගානක් එක දිගට ගත කරද්දි අපේ බෙල්ල පිටුපසින් දැනෙන තද ගතිය (strain) හෝ උර්හිස හරහා යන වේදනවාට  හේතු කුමක් විය හැකිද?

ඒ අපේ වැරදි චර්‍යාවන්. (Improper ergonomics)

අපිට මේ සම්බන්ධව බොහොම සරලව ක්‍රියාත්මක කරන්න පුලුවන් කාරනා කිහිපයක් ACA ආයතනය පෙන්වා දෙනවා.

මූලිකව පරිගණක තිරය තියෙන්න ඕනෙ ඔබේ ඇස් මට්ටමේමයි. සාමාන්‍යයෙන් අතේ දුරින් තියෙන්නත් ඕනෙ.  

පුටුවක හෝ sofa එකක පරිගනක තිරය බලද්දි අපි බොහෝ විට හිස පහතට හරවාගෙන, අත් හිරකරගෙන පැය ගානක් වැඩ කරන්නෙ. එනිසා අපේ අස්ථි සෞඛ්‍ය ගැන හිතලා අපි වහාම මේක වෙනස් කරන්න ඕනෙ.

කොහොමද මේක කරන්නෙ?

ඔබ භාවිතා කරන්නේ ලැප්ටොප් එකක් නම් තිරය ඇස් මට්ටමට ගේන එක ප්‍රායොගික නැහැ keyboard එක එවිට ඉහලට එසවෙන නිසා. එනෙක laptop keyboard භාවිතාවෙන් උරහිස් වේදනාවන් ඇති වෙනවා.

මේ සඳහා  ඔවුන් නිර්දේශ කරන්නෙ keyboard සහ mouse වෙනම සම්බන්ධ කරන්න laptop keyboard එක භාවිතා නොකර. එවිට keyboard සහ mouse මේසය මත තබා laptop එක ආධාරකයකින් ඔසවා ඇස් මට්ටමට ගේන්න පුලුවන්. 

මේකට විශාල ගනකම් තියෙන පොත් කිහිපයක් එක මත තැබුවත් ඇති.

අන්තර්ජාලයේ බොහොම අඩු මුදලකට මෙලෙසින් මේසයක් මත තැබිය හැකි laptop stands ඔබට ඇනවුම් කරන්නටත් පුලුවන්.

එතකොට මේසෙ උස මොන වගේ විය යුතුද? 

ඔබ අසුන් ගෙන සිටින විට වැලමිට මට්ටමට මේසය උස වෙන්න ඕනෙ. එවිට අතේ බර මේසයට ලැබෙන නිසා අතේ පේශි වලට එන විඩාව (fatigue) අඩුවෙනවා. 

ඒ එක්කම අපි තෝරා ගන්න පුටුව ඉතා වැදගත් මොකද එය තමයි අපේ පිටේ බර සම්පූර්ණයෙන්ම දරා ඉන්නෙ සහ අපේ back posture එක රඳවා ගෙන ඉන්නෙ.

ඔවුන් පුටුවෙ උස විදියට මතක් කරන්නෙ දෙපතුල් පොලොවෙ හෝ foot rest එකක් මත රඳවන්න පුලුවන් උසක්. 

කකුලක් පිට කකුලක් දමා වැඩ කිරීම කොන්දේ ආබාධ ඇති කරනවා. 

 ඔබට මිලදී ගන්න පුලුවන් standing desk. ඒවායෙ desk උස වෙනස් කරන්න පුලුවන්. අපට සේවා ස්ථානයේදී   නම් උපදෙස් දීල තියෙන්නෙ විටින් විට විනාඩි 20ට පමණ සිට ගෙන පරිගනකයේ වැඩ කරන්න කියලා. 

අනෙක් කාරනය තමා එක දිගට පරිගනකයේ වැඩ කරන්නෙ නැතිව නිරන්තර කෙටි විවේක (regular breaks) ගැනීම.

විශේෂ්ඤ්ඤ උපදෙස නම් සෑම විනාඩි 30-40 ට සැරයක් විනාඩියක දෙකක විවේකයක්.එහිදී ඔවුන් මතක් කරන්නේ බෙල්ල ආශ්‍රිත ,මෘදු stretching exercises කරන්න කියලා. අඩුම ගානෙ පොඩ්ඩක් එහේ මෙහේ ඇවිදින්න කියලා. 

මේ වෙනුවෙන් ඉතා වටින app එකක් තියෙනවා, straighten up කියලා.

එම ඇප් එක විසින් ඔබට කෙටි විවේකයක් ගන්න, අවශ්‍ය ප්‍රමානෙට ජලය පානය කරන්න එහෙම  මතක් කරන අතරේ, ඔබ කල යුතු stretching exercise ආදිය පෙන්වා දෙනවා. 

මා මේ සඳහන් කල කාරනා සරල වුනත් මේ කතා කරන මාත් පහසුව වෙනුවෙන් මේ බොහෝ උපදෙස් පිලිපැදීම අතපසු කරන බව අවංකවම පිලි ගන්න වෙනවා.. 

නමුත් මම දැන් වඩා සුදුසු working space එකක් වෙනුවෙන්, standing desk එකක් අන්තර්ජාලයෙන් ඇනවුම් කරලා තියෙන්නෙ. ඒක අද හෙටම ලැබේවි. 

ඔබත් මේ ගැන හිතන්න. කශේරුව හොඳට තියෙන වෙලේ, ඒ ගැන පිට කොන්දක් ඇතිව තීන්දුවක් ගන්න.

Sources
https://www.chiro.org.au/patients/campaigns/working-from-home/ 

 https://www.backtobasicschiropractic.com.au/chiropractic/working-from-home-posture/

ප.ලි:
අර order කරපු standing desk    එක ආවා.. පුදුම පහසුවක් දැන් තියෙන්නෙ..
ජනේලෙන් එලියත් පේන හොඳ තැනක් තෝර ගත්තා. ඩෙස්ක් එක මෙ තියෙන්නෙ වාඩි වෙන ඉරියව්වට.. ඒකෙ ඔය තියෙන ලෙවල් දෙක වෙන වෙනම් උඩට පල්ලෙහාට ගන්න පුලුවන්..

ප්‍රධාන මාධ්‍ය නාලිකාවක් හරහා අපේ ප්‍රජා වගකීම මතක් කරන්නට වරම් ලැබුනා..

Braodcast on SBS Sinhala service on 26th May 2020.



SBS සිංහල සේවයෙන් ඇමතුමක් ලැබුනා අපගේ සාමාජීය වගකීම ගැන කෙටියෙන් අදහසක් ප්‍රකාශ කරන්න කියලා..
මේ එම වැඩසටහන..

මම pitch කරේ " With great freedom comes great responsibility" කියන කාරනය මොකද මේ කරපු ඔක්කොම කැපවීම වතුරේ නීති ලිහිල් කරද්දි ආපහු හැල්මෙ දුවන්න පටන් ගත්තොත්..


"ප්‍රාන්ත විසින් කොරෝනා පාලනයට යොදා තිබූ නීති ලිහිල් කිරීමත් සමඟ එයට අනුකූලව අපේ ජීවිත වෙනස්කර ගැනීමේදී පොදු සමාජය විධියට අපට ඇති වගකීම් මොනවාද? මෙවර SBS සිංහල විනිවිද සමාජ මත විමසුම තුලින්අපත් සමග කතා බහට එක් වුයේ ඇඩිලේඩ් හි වෛද්‍ය සරත් සේනාදීර , ක්වීන්ස්ලන්තයේ මහාචාර්ය ජේ වීරවර්ධන , NT හි ශ්‍රී ලංකා ඕස්ට්‍රේලියා මිත්‍රත්ව පදනමේ සභාපතිනි ඉනෝකා පින්තූ , මෙල්බන් නුවරින් චම්පික යටගම , සිඩ්නි නුවරින් කැලුම් ඉනාමලුව"

වැඩසටහන් සම්පාදනය: චරිතා අධිකාරි

Episode 59: තණමල්විල කොල්ලෙක් සහ Virtual Autism

<<Broadcasted on 3ZZZ Radio on 17th May 2020>>

මේ දිනවල ලංකාවේ විකාශය වෙන ඉතා ජනප්‍රිය ටෙලි නාට්‍ය කිහිපයක් අතරින් බොහෝ කතා බහට ලක් වෙන කතාවක් තමා 'තණමල්විල කොල්ලෙක්' කියන්නෙ. '

ජීවිතයේ අනේක විධ හැල හැප්පීම් වලට ලක් වෙන, අද්‍යාපනය අතරමඟ අවසන් වෙන තරුණයන් පිරිසක්, වැලි ගොඩ දමන බෝට්ටුවල, කංසා හේනේ, නිධන් හාරන තැන, රෝහලේ, පොලිසියේ ,  වැරදි වැරදි ජීවිතය සොයා යන හැටි, පහර කන හැටි, නැවත් අප්‍රතිහත වීර්‍යෙන් නැගී සිටින අයුරු මේ කතාවේ ඉතා සංවේදී ලෙස චිත්‍රනය කරනවා.

කතා නායකයා, කොලඹ සිට යුරෝපයට සංක්‍රමනය වෙන්නේ ඉතා සාර්ථක කලා කරුවෙක් විදියට- ඔහුට එතනට එන්නට ඔහු මහ පොලොවේ කල සටනත්, තමාගේ ආදරණිය පවුල විසින් ඔහු වෙනුවෙන් කල කැපවීම සහ ආදරය පදනම සැපයූ අයුරුත් එහි  අපි දකිනවා.

අද සයිබර් සටහනට මම කතා කරන්න යන්නෙ මේ ටෙලි නාට්‍යය ගැන නම් නොවේ.. අද දවසෙ මම කතා කරන්න යන ප්‍රස්තුතයට මේ කතාව හරහා ප්‍රවේශයක් ගත්තා පමණයි. 

මම  අද කතා කරන්නෙ ඔබ බොහෝ දෙනෙක් අසාවත් නැති, ලෙඩක් ගැන - ඒකට කියන්නෙ Virtual Autism කියලා. 

ඔබ Autism හෙවත් Autistic Spectrum Syndrome (ASD) ගැන සහ එහි රෝගී ලක්ශණ ගැන හොඳටම දන්නවා.. එනිසා ඔබ කල්පනා කරනවා ඇති මොකක්ද මේ අලුත් Virtual Autism ලෙඩේ කියලා.

ත

සරලව කිවහොත් වයස අවුරුදු 4ට අඩු දරුවන්, ඉතා වැඩි වේලාවක් ඉලෙක්ට්‍රොනික තිර වෙතට යොමු  වී සිටීම නිසා ඔවුන්ගේ මොළයේ වර්ධනයත්, සමාජීය හැකියාවන් වර්ධනය නොවීමත් නිසා නිසා ඒ දරුවන් Autism වලට සමාන රෝග ලක්ශණ පෙන්වන්නට ගැනීම තමයි මේ නමින් හඳුන්වන්නේ. මේ ගැන මේ මොහොත වෙනකොට වසර ගණනාවක් පුරා රටවල් කිහිපයක සිදු කරන ලද අධ්‍යයනයන් වල වාර්තා ලැබෙනවා. ඒ හැම දේකින්ම අපේ අනාගත දරු පරපුර ඉදි‍රියේැථි භයානක ව්‍යසනය ගැන අනතුරු හඟවනවා.

කොහොමද තිර නිසා බිළින්දන් මේ තත්වයට ගොදුරු වෙන්නෙ?
තණමල්විල කොල්ලෙක් ටෙලි නාට්‍යයේ ඒ තරුණ කැල ජීවිතය ඉගෙන ගන්නෙ වැටී වැටී, වැරදි වැරදි.. ඒ තුලින් ඔවුන් ජීවිතය පරිචය ලබා ගන්නවා. අපි හැමෝම එහෙමයි.. හැමදාම.

නමුත් බිලිඳෙකුගේ මුල අවුරුදු කිහිපය මේ ක්‍රියාවලියේ අතිශය වැදගත්ම අවධිය.. 

දේවල් අතට අරගෙන, ඒ දේවල් නිරීක්ශනය කරන එක, ඒවා එක මත එක තබද්දි ඒවා කැඩෙන හැටි, වැටෙන හැටි  දකිද්දි, පැන්සලක් අතේ රුවා ගෙන යමක් අඳින විටදී  ඔවුන්ගේ චාලක හැකියාවන් (motor skills) මොළයේ වර්ධනය වෙනවා..

තවත් අය එක්ක ඇසට ඇස බැලීම, දුක සතුට තරහා ආදී සංවේදනයන් ප්‍රකාශ කිරීම හරහා ඔවුන් සාමාජීය සත්ත්වයෙක් වෙන්න ඉගෙන ගන්නවා.. 

ඔවුන් වැඩුනු දරුවන් වෙන්න, පසුව අංග සම්පූර්ණ මිනිසුන් වෙන්න මේ වේදනාකාරී, වැරදි වැරදි ඉගෙනා ගන්නා ක්‍රමවේදයන් මූලික අඩි තාලම දමනවා..

ස්ක්‍රීන් වෙත දවසේම මුහුන හොවාගෙන වැඩෙන දරුවන්ට මේ අත්‍යාවශ්‍ය පදනම වැඩෙන්න අවස්ථාවක් ලබන්නෙ නැහැ.

Virtual Autism ගැන අද ඊයෙ කතා කරත්, අතීත දත්ත බලද්දි, ළමා වෛද්‍ය විශේෂඥඥයින් පවසනෙ පසු ගිය දශක ගනනාවක් පුරා ASD ආශ්‍රිත දරුවන් ප්‍රමාණයේ ඝාතීය වර්ධනයට මෙම ඉලෙක්ට්‍රොනික තිර සම්බන්ධ වෙන හැටි දැන් ඉතා පැහැදිලි කියලා.

1975 දි ඇමරිකාවට පලවෙනි VCR එනම් වීඩියෝ තිර එද්දි,  ASD රෝග අනුපාතය දරුවන් 5000 ට එකයි.  2016 වෙද්දි ලමයි 68ට එක ලමයෙක් දක්වා ඒ අගය අඩු වෙලා.  2018 වෙද්දි එය ලමයි 40 දෙනෙක්ගෙන් එක්කෙනෙක් දක්වා අඩු වෙලා. කොරෝනා වසංගතය නිසා ඇති කල තත්වය තුල මෙය අනිවාරයෙන්ම ඉතා භායනක අගයක් දක්වා අඩු වී ඇතැයි අපට සැක කරන්න පුලුවන්.

මේ සම්බන්ධව පසුගිය් වසර 5 තුල පර්‍යේශන කල ප්‍රංශයේ වෛදය වෘත්තිකයන් දෙදෙනෙක්, වර්චුවල් ඕටිසම් සම්බන්ධව සුවිශේෂ දැණුවත් කිරීමක් මේ කාලෙ වෙන කොට කරන ගෙන යනවා.  ඔවුන්ගේ නිරීක්ශණ යුටියුබ් හරහා ඔවුන් ඔවුන් පෙන්වා දෙන්නේ මේ ගැන ලොව වටා දෙමාපියන් දැනුවත් කිරීමටයි. 

දෙමාපියන්ට මේ ගැන කුමක්ද කල හැක්කේ?

මේ සම්බන්ධ පර්‍යේශනවලදී සොයා ගත් දේ තමා මෙම තිර ඉවත් කර සති කිහිපයක් ඇතුලත ඔවුන්ගේ රෝගී තත්වයේ පැහැදිලි අඩුවක් තියෙන වග.  දරුවන් ඒ සම්බන්ධව මුලදී ඉතා කලබල වෙනු ඇත, විටෙක ප්‍රචන්ඩ වෙනු ඇත. නමුත් ඔවුන්ගේම හොඳට ඔවුන්ගෙන්, විශේෂයෙන්ම බිලිඳන්ගෙන් මෙම තිර ඈත කර තබන්නම වෙනවා. 

අපි දන්නවා බොහෝ දෙමාපියන් තමන්ගේ වැඩ කටයුතු පහසුවෙන් කරගන්න මෙම තිර දරුවන් අතට දෙනවා බොහෝ විට එය නැවත ලැබෙන්නේ උපාංගයේ බැටරිය සම්පූර්ණයෙන්ම බැස ගියාටත් පසුවයි.  උදේ වරුවම එකක් පස්සෙ එකක් කාටුන් බලන්නට සමහර නිවෙස්වල රූපවාහිනිය ක්‍රියාත්මකයි. දැන් ඒ රූපවාහිනි තිරත් බිත්තියම ප්‍රමානෙටම විශාලයි.

ඔබට වැටහෙනවා ඇති බිලිඳන් මේ උවදුරට යොමු කරන්නෙම වැඝිටියන් වෙන අපි.

දරුවන් එක්ක චිත්‍ර අඳින්න, Play Doh හෝ වැලි වගේ දේවලින් නිර්මාන කරන්න, HAnd Paint කරන්න, පොත් කියවන්න හෝ දරුවා එක්ක එලිමහනේ ඇවිදිමින්  අවට ලෝකය පෙන්වන්න අපිට පුලුවන්. අප ඒ ලේසි වැඩ ටික කරොත් ස්වාභාව ධර්මය දරුවා බලා ගනීවි.

තණමල්විල කොල්ලෙක් ටෙලි නාටකයේ තේමාව තමා 'යෞවනයේ අප්‍රකාශිත පරිච්චේදය'. අපි අද දවසේ මේ ගැන ක්‍රියාත්මක නොවුනහොත්, අප මේ ගෙවන්නේ අපේ දරුවන්ගේ අඳුරු අනාගතයක අප්‍රකාශිත වත්මන් පරිච්චේදයයි..



sources
https://durablehuman.com/virtual-autism-new-threat-toddlers-too-much-screen-time/
 https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2211949319300109?via%3Dihub

Episode 58: රූපයක් open කලා විතරයි, මගෙ කම්පැනියම හාන්සියි!

<<Broadcast on 3ZZZ Radio on 10th May>>

Donald Duckගෙ රූපෙ තියෙන GIF එකක් ඒ කියන්නෙ අහිංසක animated රූප‍යක් විව්ෘත කිරීමෙන් පමනක් ඔබේ ආයතන‍යේ ජාලය hack වීමකට ලක් විය හැකියි කිව්වොත් ඔබ එය විශ්වාස කරනවද? ඊමේල්, කෙටි පනිවිඩ වල භයානක ලින්ක් එනවා කියලා අහලා තිබුනත්, මෙහෙම රූපයක් විව්ෘත කිරීම එතරම් අනතුරුදායක වෙන්නෙ කොහොමද කියලා ඔබට හිතෙන්න පුලුවන්.

මම මේ කියන්න යන්නෙ එවැනි අනතුරකින්  Microsoft Teams කියන  Video Conferencing Platform දැවැන්තයත් නූලෙන් බේරුනු විදිය ගැන. 

මීට මාස 4ට විතර කලින්  Zoom, Webex වගේ Video Conferencing Platform අහලවත් තිබ්බෙ නැති අය, දැන් රැකියාව, අධ්‍යාපනික කටයුතු වලට ඒවා භාවිතා කරන්නෙ දෛනික චර්‍යාවේ අත්‍යවශ්‍ය අංගයක් විදියට..  Microsoft Teams කියන්නේ මේ තාක්ශණයෙ ඉදිරියෙන්ම ඉන්න දැවැන්තයෙක්..

 Teams බොහෝ විට භාවිතා වෙන්නෙ විශාල සේවා ආයතනවල හෝ  අද්‍යාපනික ආයතනවල සමස්ත ජාලයේම අයව වීඩියෝ හරහා සම්බන්ධ කර ගත හැකි  Enterprise Solution වෙන ලෙසින්..

Cyber Ark ආයතනයේ පර්‍යේශයකයන් මේ ලඟකදි හොයා ගත්තා මේ පද්දතියෙ ලොකු සිදුරක්.. ඒ කියන්නෙ vulnerability එකක්.. ඒ තමයි බොහොම අහිංසක ලෙස පේන animated රූපයක් හරහා හැකර් කෙනෙකුට අදාල පරිගණක ජාලයට ඇතුලු වෙන්න හැකි බව. 

මෙතනදි තාක්ශණික පැත්ත ඉතා සරලව කිව්වොත් වෙන්නෙ මේ වගේ දෙයක්.

ඕනෑම පද්ධතියක අදාල කෙනාව අඳුර ගන්න ක්‍රමවේද තියෙනවා. මෙහිදී භාවිතා වෙන ක්‍රම වේදය තමා authentication token..  මගේ authentication token එක කියන්නෙ මගේ යතුර කියලා ගත්තොත් හැකර් කෙනෙකුට අවශ්‍ය වෙන්නෙ මේ යතුර මගෙන් හො‍රකම් කරන්න. මේක හොරකම් කරන්න පුලුවන් සාම්ප්‍රදයික ක්‍රමය තමා ඊමේල් එක. නමුත් ඒ සමබන්ධ දැණුවත් බාවයත්,  තාක්ශනිකව ඒ වගේ සැක කට‍යුතු ඉමේල් බ්ලොක් වෙන නිසාත් මේ පර්‍යේශයකයන් අලුත් දෙයක් අත් හදා බැලුවා.

ඒ අය කරේ ඩොනල්ඩ් ඩක්ගෙ රූප‍යක් GIF එවා, එය විවෘත කරද්දි ඔබ නොදැණුවත්වම ඔබගේ පද්ධතිය ඔවුන් ඒ වෙනකොටත් hijack කරලා තියෙන Microsoft Team subdomain එකකට ඔබව සමබන්ධ කරලා ඔබේ token එක සොරකම් කරන එක. 

ඉතාම සරලව කියනවා නම් රූපය බලද්දි ඔබට හොරා ඔබේ යතුර හොරකම් කරනවා වගේ වැඩක් මේක. 

මේක ආරම්භය පමනයි. මොකද මෙලෙසින් token එක හොරකම් කරාට පස්සෙ, මේ රූපය ස්ව්‍යංක්‍රීයව ඔබේ ජාලයේ පැතිරෙමින් අනෙක් ගිනුම්වල විස්තර එකතු කිරීමත් එය විසින් කරනවා. මෙලෙස ස්ව්‍යංක්‍රීයව පැතිරිමට අපි කියන්නෙ worm behaviour කියලා.. එය අතිශයින් විනාශකාරී මොකද කොරෝනා වසංගතය පැති‍රෙනවා වගේම, මෙහිදිත් මෙයට ගොදුරු වූ ගිනුම්  ආයතනයේ අනෙක් Teams ගිනුම් සවයංක්‍රීයව සොයා යමින්, ඒවා ගොදුරු කර ගැනීම නිසා ඉතා කෙටි කාලයක් ඇතුලත, සමස්ත ආයතනයේම Teams ගිනුම්වලට අදාල විස්තර, ඒවායේ passwords, පුද්ගලික විස්තර, ආයතනයේ රහසිගත විස්තර ආක්‍රමනිකයා අතට යනවා. 

ඒ විතරක් නෙවෙයි, ටෝකන්  සියල්ලම වගේ සොරකම් කල කෙනාට පුලුවන් ආයතනයටම බොරු පනිවිඩ යවන්න ඒ ඕනෑම ගිනුමකින් එන විදියට, මෙහි භයානක කම ගැන ඉතින් අමුතුවෙන් කියන්න අවශ්‍ය නැහැනෙ.

නමුත් වෙලාවට මේ අඩු පාඩුව හැකර්ස්ලාට කලින් පර්‍යේශකයන් සොයා ගත් නිසා ඒ අය ඒ සමබන්ධ සියලු විස්තර Microsoft ආයතනයට ලබා දුන්නා (Responsible Disclosure). 

වහාම ක්‍රියාත්මක වූ Microsodt ආයතනය, මාර්තු 23 දා මෙලෙසින් ඔවුන්ගේ subdomain hijack කිරීමේ හැකියාව ඉවත් කර මේ අනතුර නිශ්ක්‍රීය කලා. එලෙසින්ම අප්‍රේල් 20 මේ වෙනුවෙන් ස්ථිර patch එකක් නිකුත් කර ඒ සිදුර වසා දැම්මා.

ඒ නිසා ඒ කරදරෙත් ඉවරයි කියා සිතුවොත් ඔබ ඉක්මන් වැඩි‍යි. මින් අපිට ඉගෙන ගන්න දේවල් කිහිපයක් තියෙනවා අනාගතයේ එන මෙවැනි සයිබර් උවදුරුවල නොවැටී ඉන්න.

කිසි විටෙක ඔබ නොදන්නා කෙනෙක් එවන link එකක්, වීඩියෝ එකක් පමනක් නොවේ රූපයක් වත් විවෘත නොකරන්න. මෙය Email, message පමනක් නොව දැන් වැඩි වැඩියෙන් chat හරහා එන බවත් මතක තබා ගන්න. ඒවා සැනින් මකා දමන්න.
අනෙක මේ තාක්ශන භාවිතා කරන්නෙ නම්, ඒවායේ updates නිකුත් වූ විගස install කර ගන්න, මෙලෙසින් හඳුනා ගත් සිදුරු වසා දමනා ක්‍රියාවලය එය නිසාවෙන්, එය අතිශය වැදගත් කාරනාවක්.

මේ කාරනා නිසා අනවශ්‍ය ලෙස කලබල වී මෙම තාක්ශනයන් භාවිතයෙන් ඈත් වීම නොවේ සිදු විය යුත්තේ..
අනවශ්‍ය කලබලයත්, නොසැලකිල්ල වගේම හානිකරයි. 

අවශ්‍ය වන්නේ අවදානමක් ඇති වග තේරුම් ගෙන, ඒ ගැන නිරන්තර දැනුවත්බවෙන් හා විමසිල්ලෙන් සිටීමයි.

Source: Forbes

Episode 57: COVIDSafe Australia App: දා ගම්දෝ නොගම්දෝ කියලා සිතුනා අයට!

අප්‍රේල් 26දා සවස 6ට ඔස්ට්‍රේලියානු ෆෙඩරල් රජය විසින් CovidSafe නමින් ඇප් එකක් ජනතාව වෙනුවෙන් මුදා හැරියා. කොරෝනා රෝගය ඉදිරියේදී පාලනය කර ගැණීම් වෙනුවෙන් ජනතාවගෙන් අඩුම ගානෙ 40%ක්වත් මෙම ඇප් එක ඉන්ස්ටෝල් කර ගත ‍යුතු බව රජය පවසනවා. සින්ගප්පුරුවේ සාර්ථකව ක්‍රියාත්මක වූ ඇප් එකකට සමානව මෙය සැලසුම් කල බවයි පැවසෙන්නෙ.

මෙම ඇප් එක ඉන්ස්ටෝල් කිරීම අනිවාර්‍ය නැහැ නමුත් රජය පසු ගිය සතිය පුරාවට මේ වෙනුවෙන් ජනතාව උනන්දු කිරීමට විශේෂ වෙහෙසක් ගත්තා. එවැනි ඇප් එකක් හරහා ඉතා සක්‍රිය ලෙස ප්‍රජා ව්‍යාප්ති‍ය (community transmission)  හඳුනා ගත හැකි වීමෙන්, අදාල අංශවලට රෝගයට ගොදුරු වූ සහ ගොදුරු වූ අය සමීපයට පැමිනි අය සැලකිය යුතු නිරවද්‍යතාවයකින් හඳුනා ගෙන ප්‍රතිකාර කිරීමේ හැකියාව ලැබෙනවා.

ඇත්තටම මේ ඇප් එක වැඩ කරන්නෙ කොහොමද?

ඔබ ඇප් එක ඉන්ස්ටෝල් කරගෙන සිටිනවා නම් එය ඔබ අවට මීටර් 1.5 ක් සමීපයට පැමිණ විනාඩි 15ට වඩා වැඩි වෙලාවක් සිටින අයගෙන් මෙම ඇප් එක ඉන්ස්ටෝල් කරගෙන ඉන්න අය ගැන යම් සටහනක් එන්ක්‍රිප්ට් වීමක් සහිතව ගබඩා වෙනවා. මෙලෙස ගබඩා වෙන්නෙ පුද්ගලික විස්තර නොවේ, එම ඇප් එක ඉන්ස්ටෝල් කර ගත් කෙනාට අදාල ඇප් එක විතරක් දන්නා encrypted ID එකක් පමණයි. මෙලෙසම ඔබ ගැනද ඔබ සමීපයේ සිටි ඇප් එක සහිත අනෙක් පුද්ගලයාගෙ දුරකථන‍යේ සටහන් වෙනවා.

දැන් මේ විස්තර දිගටම ගබ්ඩා වී තියෙනවද?
නැහැ- දවස් 21කට වඩා පැරණි සටහන් ස්යයැංක්‍රීයව මැකී යනවා. ඒ සමඟම ඒ ඔබගේ ෆෝන් එකේ ගබ්ඩා වෙන දත්ත ෆෝන් එකෙන් වෙනත් මධ්‍යම දත්ත ගබඩාවකට  ee mohothe යන්නෙ නැහැ කියල ඔවුන් සහතික වෙනවා.

මේකෙන් කොහොමද රෝග ව්‍යාප්තිය පාලනය වෙන්නෙ?

අපි හිතමු මේ ඇප් එක භාවිතා කරන මට යම් මොහොතක රෝගය වැලඳුනා කියලා. එවිට සෞඛ්‍ය නිලධරීන් මගෙන් අවසර ඉල්ලනවා මගේ ෆෝන් එකේ දත්ත ඔවුන්ගේ මධ්‍යම දත්ත ගබඩාවට ගන්න පුලුවන්ද කියලා. මම අනුමැතිය දුන්නොත්, ඒ දත්ත මධ්‍යම ගබ්ඩාවට යනවා, එහිදී පද්ධතිය විසින් මා අවට පසුගිය දින 21ක කාලය මා නිසා අවධානමට ලක් වූ ඇප් එක භාවිතා කරන අයට ඒ ගැන දැණුවත් කරනවා වහාම පරීක්ශාවකට ලක් වෙන ලෙස.  ඒ සමඟම ඔවුන්ගෙන් අවසර ඉල්ලනවා ඔවුන්ගේ දත්තත් මධ්‍යම ගබ්ඩාවට ගෙන දින 21ක කාලය තුල ඔවුන්ගේ සමීපයේ සිටි අය හඳුනා ගෙන ඒ අයටත් පරීක්ශාවට ලක් වෙන්න දැණුවත් වීම් කරන්න.
මින් ඔබට පැහැදිලි ඇති ඇප් එක සාර්ථක වීමට නම් සමාජයේ සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයක් මේ ඇප් එක භාවිතා කල යුතු බව. 

මෙය ලේසි පාසු කටයුත්තක් නොවන බව දැන ගෙන සිටි රජය මේ ගැන විශේෂ ප්‍රචාරයක් ලබා දුන්නා. එහි ප්‍රතිපලයක් ලෙස මුල් පැය 24 ඇතුලත වාර්තාගත ලෙස මිලියන 2 ඉක්මවූ ප්‍රමානයක් ඇප් එක ඉන්ස්ටෝල් කර ගත්තා.

මේ ඇප් එක මෙච්චර හොඳ නම්, ඇයි හැමෝම ඉන්ස්ටෝල් කර ගන්නෙ නැත්තෙ කියල හෝ ඇයි රජයට මේක අනිවාර්‍ය කරන්න බැරි කියලා ඔබට සමහරවිට හිතෙන්න පුලුවන්.

බටහිර රටවල civil liberty කියන කතිකාව තුල රජයක් විසින් මහජනතාවගෙ කටයුතු ගැන උකුසු ඇස් ගසා ගෙන සිටීම ගැන එනම් state surveillance ගැන තියෙන්නෙ දැඩි විවේචනයක්.
ඇම‍රිකාවේ NSA රහස් ඔත්තු සේවය ‍කාලයක් තිස්සේ ජනතාවගේ දුරකථන ඇම්තුම් සම්බන්ධ විස්තර, අන්තර්ජාල භාවිතය සම්බන්ධ  තොරතුරු රහසේ එකතු කිරීම් සම්බන්ධව 2014 වසරේදී  Edward Snowden නම් NSA ආයතනයේම සේවය කල පුද්ගලයා  මතභේදාත්මක හෙලිද‍රව්වක් කලා. මේ හරහා  රාජ්‍යයක් විසින් ජනතාවගේ පුද්ගලිකත්වයට කරන ලද බලපෑමේ අදුරු පැථි කඩක් එදා හෙලි දරව් වුනා.

ගිනි පෙනෙල්ලෙන් බැට කෑ කෙනා කණා මැඳිරි එලියටත් බයයි කිව්වා වගේ, ‍රජයක් විසින් රෝගය මර්ධනය වෙනුවෙන් පවා ගෙනෙන  පුද්ගලික විස්තර එකතු කරන ඇප් එකක් දිහා, පුද්ගලිකත්ව අයිතීන් වෙනුවෙන් සංවේදී බටහිර ජනතාව කුකුසකින් යුතුව බැලීමේ සාධාරණ‍යක් තියෙනවා. ඒ සමඟම දුර්වල ආරක්ශක ක්‍රම වේද නිසා පද්ධතිය හැක් වීමකට ලක් වුනහොත් ඉන් වෙන හානිය ගැනත් ඔවුන් විමසිලිමත් වෙනවා.

නමුත් මේ ඇප් එක හරහා අත‍යවශ්‍ය තොරතුරු පමණක් එකතු වෙන ලෙසින් එය සැලසුම් කරන ලද බව රජය පෙන්වා දුන්නා. එලෙසම එහි ආරක්ශණ ක්‍රම වේද සම්බන්ධව ඉතා ඉහල ප්‍රමිතියකින් පරීක්ශන කරන Australian Signals Directorate හි අනුමැතියද එයට ලැබී තිබෙනවා. ඇප් එක තාක්ශණිකව ක්‍රියාත්මක වන්නේ Bluetooth හරහා වෙන Digital Handshake ලෙසින් නිසා අතිශය සංවේදී පුද්ගලික කාරනාවක් වෙන අප යන එන ස්ථානය (Location)  මේ හරහා ගබඩා කිරීමක් වෙන්නෙ නෑ. අනික මේ දත්ත මධ්‍යම ගබඩාවට යන්නෙ භාවිතා කරන්නගේ අනුමැතිය (consent) ඇතිව පමනයි. එලෙස යන දත්තවල පවා අඩංගු වන්නේ  දුරකථනන අංකය, නම හෝ අන්වර්ථ නාමය, වයස් කාන්ඩය සහ suburb එකත් අප සමීපයට ආ අයගෙ ඇප් එකට පමනක් අදාල  'encrypted reference code' ත්   පමනයි.

මේ සම්බන්ධව විස්තර කිසිම ලෙසක මධ්‍යම රජයට හෝ ඇමරිකාව වැනි ලෝක බලවතෙකුට   කිසිම දිනෙක ලබා ගත නොහැකි ලෙසට දැනට නීති පවා සම්පාදනය වෙමින් පවතිනවා. ඔවුන් අවධරණයෙන් කියා සිටින්නේ මෙම දත්ත බලන්නට අවසර ඇත්තේ අදාල ප්‍රාන්තයේ හෝ ටෙරිටරියේ සෞඛ්‍ය අංශවලට පමනක් බවයි. එයත් contact tracing purposes වෙනුවෙන් පමණයි.
 ඒ සමඟම මේ ඇප් එකේ  අන්තර්ගතය ඕනෑම කෙනෙකුට බැලිය හැකි ලෙස එහි සම්පුර්ණ කේතය හෙවත් source code එක පවා නුදුරේම තාක්ශනික ක්ශේස්ත්‍රයේ අය වෙනුවෙන් පාර්ද්ෘශ්‍යභාවයේ අංගයක් ලෙසින් ඔවුන් එලි දක්වන බවට පොරොන්දු වී තිබෙනවා. 

දැනටත් තාක්ශනික සේවයේ මේ සම්බන්ධව ඉතාමත් සක්‍රිය සවාද විශ්ලේශන සිදු වෙනවා. 

මේ ගැන Cyber Safety විශ්ලේශකයන් සමඟ මා ව්ෘත්තීය මට්ටමෙන් කල සාකච්ඡාවලදී ඔවුන් වැඩි දෙනා සිටියේත් මා සිටින මතයේම තමයි. එනම්, ඇප් එකේ Security සහ Privacy යන කාරන සම්බන්ධයෙන් ප්‍රශස්ත මට්ටමක සැලකිලිමත් වීමක් (due diligence) නිර්මාපකයන් පෙන්නුම් කර තිබෙන බවත්, මේ ඇප් එක විසින් ඉදිරියේදී කරන සේවයට සාපේක්ශව මේ පුද්ගලිකත්ව කාරනා නොගිනිය හැකි තරමින් අල්පතර බවත්. (Health benefits outweigh the privacy related concerns).

අනෙක අප විහිලුවට කතා වුනෙත්, මේ ඇප් එකෙන් එකතු කර ගන්නවට වඩා විස්තර ගූගල් සහ ෆේස්බුක් හරහා අපේ කැමැත්තෙන්ම, නිරන්තරයෙන් කොහොමත් ගබඩා කරන්න අපි ඉඩ දිල තියෙනවා නේද කියලා.

ඔස්ට්‍රේලියාවේ ජීවත් වෙන කෙනෙක් විදියට Covidsafe App ඇප් එක install කිරීම් හෝ නොකිරීම ඔබේ අයිතියක්. වැදගත් වන්නේ ඔබ මොන තීරනය ගත්තත්, හොඳින් කරුනු සොයා බලා ඔබටත්, සමස්ත මානව ප්‍රජාවටත් වඩා යෝග්‍ය ආස්ථානයක සිට ඒ තීන්දුව ගැනීමයි.

sources:
https://www.health.gov.au/resources/apps-and-tools/covidsafe-app
https://www.gizmodo.com.au/2020/04/how-australias-covidsafe-app-actually-works/

Episode 56: කොරෝනා යන්නෙ කවද හරි ඔබේ ඇස් දෙකටත් විදලා!

කොරෝනා වසංගතය නිසා, මුලු ලෝකයම උඩු යටිකුරු වෙලා කිව්වොත් ඒක අතිශයෝක්තියක් නොවේ.

රැකියාව කරන්න, පාසල් අද්‍යාපනය ලබන්න විතරක් නෙවෙයි සමීපතම නෑ හිත මිතුරන් එක්ක සුහද කතාබහේ යෙදෙන්නත් වෙලා තියෙන්නෙ අපේම නිවස තුල හිරවෙලා අන්තර්ජාල වීඩියෝ තාක්ශණ හරහා. එකම නිවසෙ මුලු මුලු වලට වෙලා පවුලේ  සියලුම දෙනා පරිගණක ටැබ්ලට් දෙස මුහුන හොවාගෙන දවසෙන් වැඩිම කාලයක් ගෙවීම බොහෝ නිවෙස්වලට සුලබ දසුනක්.

කොරෝනා සම්බන්ධව ම අපි  උනන්දුවෙන් කරුනු හොයන අතරෙ තවත් භයානක් ව්‍යසනයක් අපේ දෑස් ඉදි‍රියේ තියෙනවා.. හරියටම කිව්වොත් දෑස් ඉදිරියෙත් නොවේ.. මොකද ව්‍යසනය වෙන්න යන්නෙත් දෑස් වලට නිසා..

දවස පුරා ස්මාට් දුරකථනයක් හෝ පරිගණක, රූපවාහිනී තිර වෙත නෙත් යොමාගෙන සිටීම නිසා ඇස් නිරන්තරයෙන්  ද්ෘශ්‍ය ආතතියකට (Digital eye strain) ලක් වෙනවා.. මේකට හේතුව අඩු දුරක් වෙත ඇසේ කාචිය නාභිගත කරන්නට පැය ගානක් තිස්සේ ගන්නා වෙහෙස නිසා අක්ශි පේශි විඩාවට පත් වීම.  මෙයින් ඇසේ දැවිල්ල, වියලි බව, තෙහෙට්ටුව සහ ඇස් බොඳ වීම ඇති වෙන බව වෛද්‍යවරුන් පවසනවා. 

මේ බොහෝ තිරවලින් නිකුත් වෙන නිල් ආලෝකය හඳුන්වන්නේ High Energy Visible Light Wavelength - එය කාලාන්තරයක් තිස්සේ ඇසට වැටුනොත්, විශේෂයෙන්ම අඳුරේ මේ තිර දෙස නිතර බලන්නේ නම්, ඒ නිසා ද්ෘශ්ටි විතානයට ස්ථිර හානි හා අන්ධභාවය පවා ඇති කල හැකි බව පරීක්ශන වලින් සොයා ගෙන තිබෙනවා. 

නිදිමත ඇති කරන මෙලටොනින් හෝමෝනයට  නිල් ආලෝකය නිසා කරන බලපෑම නිසා නිදිමත නැති වී, අනේක විධ සෞඛ්‍ය ගැටලු ඇති කරනවා. 

ඒ සමඟම ති‍ර දෙස නිමග්න වෙන දෑස් වල ඇසි පිය ගසන සාමාන්‍ය වේගය අඩකින් පමන අඩු වීමෙන් ඇස් වල තෙතමනය නැති වී ඇස් ඉතා ඉක්මනින් වියලී ගොස් ඇස් රතු වීම, බොඳ වීම, දැවිල්ල ආදී රෝග ලක්ශන මතු කරනවා. 

මේ සියල්ලටම වඩා භයානක වන්නේ, අවිදුර ද්‍රිශ්ටිකත්වය හෙවත් myopia රෝගී තත්වයෙන් පීඩා විදින මිනිස් පරම්පරාවක් මේ මොහොතේ නිර්මාණය වෙමින් පැවතීම. Short-sightedness කියන්නෙත් මේ තත්ත්වයමයි. මෙය අලුත් රෝගී තත්ත්වයක් නොවේ, නමුත් වත්මනේ මේ ද්‍ර්ශ්‍යාබාධ තත්වයේ ශීග්‍ර වර්ධන්‍යක් තියෙනවා.

එයට ප්‍රදාන හේතුවක් විදියට අනුමාන කරන්නේ ඇස්වලට ස්වභාවික ආලෝකයට වෙනුවට මෙලෙස තිරවලින් ලැබෙන ආලෝකය මතින් අඩු දුරක් නිතර නාභිගත කිරීමට සිදුවන නිසා, දුර නොපෙනී යාම වේගවත් වීමයි. මෙය ඇස් වලට දීර්ඝකාලීන් බලපෑමක් කලහොත්, දුර සම්පූර්ණයෙන්ම නොපෙනී ගොස්  ඉතා ලඟ දේව්ල් පමණක් පෙනීම දක්වා මෙය අහිතකර වෙනවා. මෙය හඳුන්වන්නේ myopic shift නමින්. 

එනිසා මෙය ඉතා භයානක නැබුරුවක් බව කියන්න අවශ්‍ය නැහැනෙ.
මින් වැලකෙන්න අපි මොනවද කල යුත්තේ?

මේ computer vision syndrome එකට සරල ප්‍රතිකර්මයක් අක්ශි වෛද්‍යවරුන් යෝජනා කරනවා, එයට කියන්නෙ 20-20-20 rule කියලා.

ඔබ විනාඩි 20ක් තිරයක් වෙත එක දිගට ඇස් යොමා ගෙන සිටියහොත්, අඩි 20ක් ඈතින් තියෙන දෙයක් දෙස බලන්නට  ඇස් අඩුම ගානෙ තත්පර 20 යොමු කරවන්න. මින් ඒ අක්ශි පේශි ලිහිල් වීමක් කරන බව ඔවුන් පෙන්වා දෙනවා. 

ඒ සමඟම එලි මහනේ, ස්වභාවික ආලෝකය විඳිමින් ඇවිද යාමෙන්  මේ තිර වලින් ඇස් වලට හැකි සෑම විටම විවේකයක් දෙන්න. ඔබ තට්ටු නිවාසෙක සිටිනවා නම්, විශේෂයෙන්ම ඔබේ දරුවන් මේ අක්ශි ව්‍යායාමයට යොමු කරවීමට ඔබට පුලුවන් ඔවුන් සමඟ මේ වගේ ගේම් එකක් කරන්න, නිතර එලිමහන යෑම ප්‍රායෝගිකව අපහසු නිසා. - ඔබට දරුවාගෙන් අහන්න පුලුවන් ඈත පාරෙ නවත්වා තියෙන වාහනවල පාට කියන්නට හෝ නොම්බර තඩු කියවීමට හැකිද කි‍යලා.  ඔවුන් iPad එක නිතර ඉලා සිටිනවා නම්, එහි කොන්දේසියක් විදියට මෙවැනි ක්‍රියාකාරකමක් එක් කරන්නට පුලුවන්.

නිවසේ රූපවාහිනිය මීටර් තුනක් වත් ඈතින් තබන්න, ප්‍රායෝගිකව එය අපහසු නම්, දිග හරින ලදතේ දුරින්වත් රූපවාහිනී තිරය තිබිය යුතුයි.

  මේ ඉලෙක්ට්‍රොනික තිර වලින් තොර අනාගත‍යක් නැහැ, ඒවා අතිශය ප්‍රයෝජනවත් සහ ජීවිතේ අත්‍යවශ්‍ය අංග වෙලා. නමුත් අපි වග බලා ගමු භාවිතය තුල බුද්ධිමත් වී නිසි සීමා පනවා ගන්නට.

කොරෝනා වලට බෙහෙතක් සොයා ගත් පසු හෝ සියලුම රෝගීන් සුව වූ පසු ඒ වසංගතය අවසන් වේවි.

හැබැයි,  අපි ආරක්ශාකාරී නොවුනහොත්,  ඒ වෙද්දි මුලු මහත් මිනිස් සංහතියේම ඊලඟ පරම්පරාවෙ ඇස් සුව කල නොහැකි උවදුරක හෙලා තමයි කොරෝනා කවද හරි යන්නෙ..

https://www.cbsnews.com/news/screen-time-digital-eye-strain/ 

https://www.abc.net.au/news/2018-03-13/watching-videos-on-phone-leading-to-surge-in-eyesight-issues/9538776 

  

Cyber Wiparama podcast can be listened via any podcast app below. Simply search 'Wiparama' within your favourite App. Subscribe to listen to all future episodes.

iTunes 

Google Podcasts